Истратегийә тәтқиқат мәркизи - уйғур ели әйдиз әһвалиниң еғирлиқи хитай бойичә иккинчи орунда

• Мухбиримиз пәридәниң бу һәқтики программиси
• Download story audio

Хәлқара истратегийә тәтқиқат мәркизи өткән пәйшәнбә күни " хитайдики муддәтлик партлайдиған бомбини йоқитиш" дегән темида хитайниң әйдиз әһвали тонуштурулған бир парчә доклат елан қилип, хитайдики әйдиз вируси билән юқумланғучилар вә әйдиз кесәллири саниниң төвән мөлчәрлигәндиму 840 миңдин ашидиғанлиқини мәлум қилди.

Хитайниң сәһийә министири җяң венкаң 2001 - йили бирләшкән дөләтләр тәшкилатида тунҗи қетим хитайдики әйдиз вируси билән юқумланғучилар вә әйдиз бимарлириниң 600 миңға йәткәнликини елан қилған иди. Хәлқара истратегийә тәтқиқат мәркизиниң хитай ишлири бөлүми башлиқи бейтс гил бир тәрәптин, әйдиз кесилини әзәлдин чәтәлликләрниң кесили дәп қарап кәлгән хитайниң тунҗи қетим әйдиз әһвалини етирап қилишиниң бир яхши бесилған қәдәм икәнликини билдүрсә, йәнә бир тәрәптин, хитайдики әйдиз бимарлириниң сани бир милйонға йеқинлишай дегән туруқлуқ хитай һөкүмитиниң буниң алдини елиш үчүн бир үнүмлүк чарә қолланмиғанлиқини билдүрди.

Әйдизниң алдини елиштики тосалғу - намратчилиқ вә саватсизлиқ

Бу йәрдә (уйғур елидә) әйдизниң тарқилиши, қалаймиқан җинсий мунасивәткә қариғанда, зәһәрлик чекимлик чәккүчиләрниң охшаш йиңнини ишлитиши билән тарқилиши көп еғир икән.

Бейтс гил пәйшәнбә күнидики мәзкур доклатни елан қилиш мурасимида йәнә, хитайда әйдиз вирусиниң тарқилишиға сәвәп болуватқан амиллар билән, уни үнүмлүк давалашқа тосалғу болуватқан тәрәпләрни көрситип өтти. Униң ейтишичә, хитайдики намратчилиқ вә саватсизлиқ әйдиз вирусиниң тарқилишини тезлитиватқан һәмдә униң алдини елишни тәсләштүриватқан асаслиқ сәвәб болған.

Уйғур елиниң әһвалиға алаһидә көңүл бөлүш керәк

Мәзкур орун доклатта йәнә, хитайдики әйдиз әһвали еғир районларни 3 түргә айриған. У болсиму, хитайниң шәһәрлиридә әйдиз кесилиниң тарқилиши җинсий мунасивәтләрниң барғансери ихтиярийлишишидин келип чиқса, шәрқтә җинсий содиниң әвҗ елиши сәвәбидин, ғәрбтә болса зәһәрлик чекимлик чекиш әһвалидин келип чиқидикән. Бейтс гил әпәнди болупму, уйғур елидики әйдиз әһвалиниң бир қәдәр еғирлиқини көрситип мундақ деди.

"Биз хитайдики чеғимизда, бир қисим зәһәрлик чекимлик чәккүчиләр билән бивастә сөһбәт елип бардуқ. Кишини чөчүтидиғини, хитайниң бир қисим районлирида болупму хитайниң ғәрбидики шинҗаң районида, зәһәрлик чекимлик чекиш әһвали наһайити кәң тарқалған икән, һәтта бу наһайити очуқ-ашкара болидикән. Бу йәрдә әйдизниң тарқилиши, қалаймиқан җинсий мунасивәткә қариғанда, зәһәрлик чекимлик чәккүчиләрниң охшаш йиңнини ишлитиши билән тарқилиши көп еғир икән".

Бейтс гил әпәнди сөзидә йәнә, зәһәрлик чекимликни томурдин уруш әһвалиниң һазир уйғур елида интайин бир еғир мәсилә боливатқанлиқини билдүрүп, бу районға алаһидә әһмийәт бериш керәкликини тәкитлиди.

"Адәттә хитай нопусниң аран 5-6٪ ини тәшкил қилидиған, хитай болмиған аз санлиқ милләтләрниң әйдиз билән юқумлиниши тәңпуңсиз һалда наһайити еғир икән. Уларниң башқилардин техиму намрат вә маарипқа обдан еришәлмигәнлигидин башқа йәнә, қандақ сәвәбләрниң барлиқи, маңа унчә ениқ әмәс. Униң үстигә улар яшайдиған җайлар, зәһәрлик чекимликләр киришкә қолай болған чегра районлири".

Уйғурлар билән хитайлар оттурисидики зиддийәт, һөкүмәтниң әйдиз әһвалиға сәл қаришиға сәвәб болмайду

Һазирғичә, мениң билишимчә, хитай һөкүмитиниң шинҗаңдики әйдиз әһвалиға қайтурған инкаси, хитайниң бу йәрдә сиясий муқимсизлиқ пәйда болушидин әнсиригәнликидин әмәс.

Бейтс гилниң билдүрүшичә, хитай һөкүмитиниң әйдиз кесилигә яхши етибар бәрмәслики аз санлиқ милләтләр районида техиму еғиррақ ақивәт пәйда қилған. Гил әпәнди гәрчә уйғурлар билән хитайлар оттурисидики зиддийәтни етирап қилсиму, әмма бу зиддийәтниң хитай һөкүмитиниң әйдиз әһвалиға сәл қаришиға сәвәб болмайдиғанлиқини билдүрди. У мундақ деди:

"Һазирғичә, мениң билишимчә, хитай һөкүмитиниң шинҗаңдики әйдиз әһвалиға қайтурған инкаси, хитайниң бу йәрдә сиясий муқимсизлиқ пәйда болушидин әнсиригәнликидин әмәс".

Мәзкур доклатни елан қилиш йиғинида сөз қилған, америка дөләтлик сәһийә тәтқиқат орниниң әйдиз вә зәһәрлик чекимликни чәкләш программисиға мәсул тәтқиқатчиси сара палмер уйғур елидики зәһәрлик чекимлик чәккүчиләрниң 40-50٪ иниң әйдиз вируси билән юқумланғанлиқини билдүрди. У мундақ деди:

"Мени қиззиқтурған санлиқ мәлумат- хитай зади қанчилик киши үстидин тәкшүрүш елип барди? буларниң қанчилики әйдиз вируси билән юқумланған болуп чиқти? бу санлиқ мәлуматниң мени өзигә қиззиқтурушидики сәвәб, биз һәтта әң төвән мөлчәрләп әйдиз вируси билән юқумланғучиларни 840 миң дедуқ. Буларниң арисида 10 кишиниң 9 и өзиниң әйдиз вируси билән юқумланғанлиқини билмәйдикән. Униң үстигә, хитай һөкүмити һәтта уларниң нәдиликиниму уқмайдикән. Бу рошәнки, әйдизниң тарқилиши вә һөкүмәтниң юқумланғучилар билән алақилишишида еғир мәсилә мәвҗутлиқини көрситиду".

Хитайниң сәһийә сестимисидики йетәрсизликләр

Хәлқара истратегийә тәтқиқат мәркизидики бейтс гил йиғинда йәнә, хитайниң сәһийә системиси вә җәмийәт бихәтәрликидики йетәрсизликләрни тилға алди. Шундақла у йәнә, һазир хитай һөкүмитиниң әксичә хәлққә беридиған сағламлиқ тәминатлирини барғансери қисқартип, уларни шәхсий давалинишқа қойиватқанлиқини һәмдә буниң, чәт-яқа районлардики кишиләрниң учур вә давалинишқа еришишини тәсләштүридиғанлиқини билдүрди. У йәнә, бу әһвалниң уйғур елидә техиму рошән намайән болғанлиқиниму әскәртти.

Нөвәттә, хитай мәтбуатлири уйғур елидә байқалған әйдиз вируси билән юқумланғучилар саниниң 10 миңға йетидиғанлиқини мәлум қилмақта. Әмма хәлқара органлар вә уйғур паалийәтчилири болса, әмәлий санниң буниңдин техиму көп икәнликини илгири сүрмәктә. (Пәридә)