Istratégiye tetqiqat merkizi - Uyghur éli eydiz ehwalining éghirliqi xitay boyiche ikkinchi orunda

• Muxbirimiz peridening bu heqtiki programmisi
• Download story audio

Xelq'ara istratégiye tetqiqat merkizi ötken peyshenbe küni " xitaydiki muddetlik partlaydighan bombini yoqitish" dégen témida xitayning eydiz ehwali tonushturulghan bir parche doklat élan qilip, xitaydiki eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilar we eydiz késelliri sanining töwen mölcherligendimu 840 mingdin ashidighanliqini melum qildi.

Xitayning sehiye ministiri jyang wénkang 2001 - yili birleshken döletler teshkilatida tunji qétim xitaydiki eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilar we eydiz bimarlirining 600 minggha yetkenlikini élan qilghan idi. Xelq'ara istratégiye tetqiqat merkizining xitay ishliri bölümi bashliqi béyts gil bir tereptin, eydiz késilini ezeldin chet'elliklerning késili dep qarap kelgen xitayning tunji qétim eydiz ehwalini étirap qilishining bir yaxshi bésilghan qedem ikenlikini bildürse, yene bir tereptin, xitaydiki eydiz bimarlirining sani bir milyon'gha yéqinlishay dégen turuqluq xitay hökümitining buning aldini élish üchün bir ünümlük chare qollanmighanliqini bildürdi.

Eydizning aldini élishtiki tosalghu - namratchiliq we sawatsizliq

Bu yerde (Uyghur élide) eydizning tarqilishi, qalaymiqan jinsiy munasiwetke qarighanda, zeherlik chékimlik chekküchilerning oxshash yingnini ishlitishi bilen tarqilishi köp éghir iken.

Béyts gil peyshenbe künidiki mezkur doklatni élan qilish murasimida yene, xitayda eydiz wirusining tarqilishigha sewep boluwatqan amillar bilen, uni ünümlük dawalashqa tosalghu boluwatqan tereplerni körsitip ötti. Uning éytishiche, xitaydiki namratchiliq we sawatsizliq eydiz wirusining tarqilishini tézlitiwatqan hemde uning aldini élishni tesleshtüriwatqan asasliq seweb bolghan.

Uyghur élining ehwaligha alahide köngül bölüsh kérek

Mezkur orun doklatta yene, xitaydiki eydiz ehwali éghir rayonlarni 3 türge ayrighan. U bolsimu, xitayning sheherliride eydiz késilining tarqilishi jinsiy munasiwetlerning barghanséri ixtiyariylishishidin kélip chiqsa, sherqte jinsiy sodining ewj élishi sewebidin, gherbte bolsa zeherlik chékimlik chékish ehwalidin kélip chiqidiken. Béyts gil ependi bolupmu, Uyghur élidiki eydiz ehwalining bir qeder éghirliqini körsitip mundaq dédi.

"Biz xitaydiki chéghimizda, bir qisim zeherlik chékimlik chekküchiler bilen biwaste söhbet élip barduq. Kishini chöchütidighini, xitayning bir qisim rayonlirida bolupmu xitayning gherbidiki shinjang rayonida, zeherlik chékimlik chékish ehwali nahayiti keng tarqalghan iken, hetta bu nahayiti ochuq-ashkara bolidiken. Bu yerde eydizning tarqilishi, qalaymiqan jinsiy munasiwetke qarighanda, zeherlik chékimlik chekküchilerning oxshash yingnini ishlitishi bilen tarqilishi köp éghir iken".

Béyts gil ependi sözide yene, zeherlik chékimlikni tomurdin urush ehwalining hazir Uyghur élida intayin bir éghir mesile boliwatqanliqini bildürüp, bu rayon'gha alahide ehmiyet bérish kéreklikini tekitlidi.

"Adette xitay nopusning aran 5-6٪ ini teshkil qilidighan, xitay bolmighan az sanliq milletlerning eydiz bilen yuqumlinishi tengpungsiz halda nahayiti éghir iken. Ularning bashqilardin téximu namrat we ma'aripqa obdan érishelmigenligidin bashqa yene, qandaq seweblerning barliqi, manga unche éniq emes. Uning üstige ular yashaydighan jaylar, zeherlik chékimlikler kirishke qolay bolghan chégra rayonliri".

Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki ziddiyet, hökümetning eydiz ehwaligha sel qarishigha seweb bolmaydu

Hazirghiche, méning bilishimche, xitay hökümitining shinjangdiki eydiz ehwaligha qayturghan inkasi, xitayning bu yerde siyasiy muqimsizliq peyda bolushidin ensirigenlikidin emes.

Béyts gilning bildürüshiche, xitay hökümitining eydiz késilige yaxshi étibar bermesliki az sanliq milletler rayonida téximu éghirraq aqiwet peyda qilghan. Gil ependi gerche Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki ziddiyetni étirap qilsimu, emma bu ziddiyetning xitay hökümitining eydiz ehwaligha sel qarishigha seweb bolmaydighanliqini bildürdi. U mundaq dédi:

"Hazirghiche, méning bilishimche, xitay hökümitining shinjangdiki eydiz ehwaligha qayturghan inkasi, xitayning bu yerde siyasiy muqimsizliq peyda bolushidin ensirigenlikidin emes".

Mezkur doklatni élan qilish yighinida söz qilghan, amérika döletlik sehiye tetqiqat ornining eydiz we zeherlik chékimlikni cheklesh programmisigha mes'ul tetqiqatchisi sara palmér Uyghur élidiki zeherlik chékimlik chekküchilerning 40-50٪ ining eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghanliqini bildürdi. U mundaq dédi:

"Méni qizziqturghan sanliq melumat- xitay zadi qanchilik kishi üstidin tekshürüsh élip bardi? bularning qanchiliki eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghan bolup chiqti? bu sanliq melumatning méni özige qizziqturushidiki seweb, biz hetta eng töwen mölcherlep eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilarni 840 ming déduq. Bularning arisida 10 kishining 9 i özining eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghanliqini bilmeydiken. Uning üstige, xitay hökümiti hetta ularning nedilikinimu uqmaydiken. Bu roshenki, eydizning tarqilishi we hökümetning yuqumlan'ghuchilar bilen alaqilishishida éghir mesile mewjutliqini körsitidu".

Xitayning sehiye séstimisidiki yétersizlikler

Xelq'ara istratégiye tetqiqat merkizidiki béyts gil yighinda yene, xitayning sehiye sistémisi we jem'iyet bixeterlikidiki yétersizliklerni tilgha aldi. Shundaqla u yene, hazir xitay hökümitining eksiche xelqqe béridighan saghlamliq teminatlirini barghanséri qisqartip, ularni shexsiy dawalinishqa qoyiwatqanliqini hemde buning, chet-yaqa rayonlardiki kishilerning uchur we dawalinishqa érishishini tesleshtüridighanliqini bildürdi. U yene, bu ehwalning Uyghur élide téximu roshen namayen bolghanliqinimu eskertti.

Nöwette, xitay metbu'atliri Uyghur élide bayqalghan eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilar sanining 10 minggha yétidighanliqini melum qilmaqta. Emma xelq'ara organlar we Uyghur pa'aliyetchiliri bolsa, emeliy sanning buningdin téximu köp ikenlikini ilgiri sürmekte. (Peride)