Amérikining neziridin saqit qilin'ghan tashkent

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Amérika tashqi ishlar ministiri kondaliza rayis xanim. AFP

Amérika tashqi ishlar ministiri kondaliza rayis xanim 10-ökterbirdin 13-öktebirgiche bolghan töt künlük ottura asiya sepiri jeryanida afghanistanni öz ichige alghan qirghizistan, tajikistan we qazaqistanda resmi dölet ishliri ziyariti élip bérish arqiliq, amérika qoshma shitatliri bilen ottura asiya jumhuriyetliri arisidiki köp tereplimilik mesililer boyiche pikir almashturidu. Emma amérika we ottura asiya rayoni üchün muhim ehmiyetlik mezkur seperning pilanigha tashkent kirgüzülmigen bolup, bu amérikining özbékistan'gha tutqan siyasiti bilen biwaste baghlinishliqtur.

Kondaliza rayis xanimning bu qétimqi yeni özining tashqi ishlar rehbirilik wezipisini tapshuruwalghandin kéyinki tunji qétimliq ottura asiyagha qaratqan istratégiyilik sepiridin tashkentning qaldurulup, uning yénidiki bishkek we düshenbilerning orun élishi köpligen mulahiziler we munazirilerni meydan'gha keltürdi.

Rayis xanimning tashkentni nezerdin saqit qilishining arqa körünishi

2001-Yilidiki 11-séntebir weqesidin kéyin özbékistan amérikining térrorchiliqqa qarshi kürishidiki ittipaqchisigha aylan'ghan bolsimu, emma bu yil qirghizistanda yüz bergen öktichiler inqilabi netijiside aqayéw hökümitining yimirilip, uning ornigha démokratik yéngi hökümetning tiklinishidin kéyin tashkent rehberliri öz istiqbalidin ensireshke bashlidi. 13-Maydiki enjan weqesidin kéyin amérika derhal tashkent rehberlirini tenqid qilip, ularni démokratik islahatqa we enjan weqesi heqqide xelq'araliq tekshürüsh élip bérishqa chaqirdi. Amérika hökümiti, yawropa ittipaqi we bashqa xelq'araliq teshkilatlarning üzlüksiz telepliri tashkent rehberlirining ret qilishigha uchrap keldi. Arqidinla shangxey hemkarliq teshkilati amérikini ottura asiyadin chiqip kétishke we uningdin kéyin islam kérimof amérikining özbékistandiki herbiy bazidin 6 ay ichide öz eskerlirini élip kétishni telep qildi. Shuningdin kéyin amérika terep bilen kérimof hökümiti arisida bir qanche qétimliq uchrishishlar bolghan bolsimu, lékin bu ünüm bermey, washin'gton –tashkent munasiwetliri nacharlishishqa qarap yüzlendi.

Özbékistan démokratik qurultiyining re'isi ,sabiq özbékistan parlamént ezasi jahan'gir muhemmed ependi kondaliza rayis xanimning özbékistanni ziyaret qilmasliqidiki seweb, islam kérimofning démokratiyige qarshi turup, amérikining enjan weqesini xelq'araliq tekshürüsh telipini ret qilghanliqi hemde enjan weqesining arqisida amérika bar dep da'im amérikini eyiblishi we bashqilar ikenlikini körsetti.

Amérika kéngesh palatasi tashkentni tenqid qildi

Ötken heptide amérika kéngesh palatasida özbékistan mesilisi heqqide yighin échilip, özbékistandiki herbiy bazining ishlitilish heqqi hésablan'ghan 23 milyon dollarni tashkentke bérishni kéchiktürüshke awaz bérilgen.

Amérika jumhuriyetchiler partiyisidin kélip chiqqan kéngesh palata ezasi jon makkéyin ependi "bazining heqqini bérishimiz nahayiti muhim, emma amérikining öz sözide turushi we xelq'ara jemiyet aldida bir diktaturning ghezinisini béyitish üchün hesse qoshmaqchi emeslikini körsitishi téximu muhimrarqtur" dédi. U yene, " özbékistan istratégiyilik hemkarliqta zimmisige alghan bir qatar mejburiyetlerni béjirmidi" dep tekitlesh bilen tashketning insan heqliri qoghdash we öz puqralirini öltürmeslik hem bashqa mejburiyetlerni ada qilmighanliqini tekitligen.

Tashkentning rusiye we xitay bilen bolghan munasiwetni kücheytishimu muhim amil

Enjan weqesidin kéyin tashkent rehberliri birdinla rusiye we xitay bilen bolghan munasiwetlirini qoyuqlashturushqa bashlighan. Ilgiri rusiyining özbékistan bilen herbiy hemkarliq munasiwiti ornitish hem kolliktip bixeterlik teshkilatigha tashketni kirgüzüsh tekliplirini ret qilip, rayon xaraktérliq teshkilatlardin özini qachurup kelgen islam kérimof yéqinda rusiye bilen herbiy hemkarliq munasiwiti ornatti shuningdek yene téxi ötken ayda rusiye bilen birleshme herbiy manéwir ötküzdi.

Islam kérimof yene xitay bilen bolghan munasiwetnimu yéngi pellige kötergen bolup, enjan weqesi bolup, uzun ötmeyla kérimof béyjingni ziyaret qilip, xitay rehberliri bilen bir qatar kélishimlerni tüzdi. Béyjing islam kérimofni ashkara halda qollaydighanliqini élan qilish bilen amérikining enjan weqesini xelq'araliq tekshürüsh telipi bilen qarshi meydanini ipade qildi. Shangxey hemkarliq teshkilatidimu xitay bilen rusiye amérika herbiy bazilirini taqash teklipining otturigha qoyulushida muhim rol oynidi.

Amérika kéngesh palatasidiki yighinda bu mesile alahide tekitlen'gen bolup, awam palata ezasi jon makkéyin ependi" bu toghrisida toluq melumatqa ige emesmen, emma bilimizki, özbékistan rusiye, xitay bilen alaqilirini yéngilighan we ulargha yéqin hemkarchi süpitide qarimaqta, kérimof ependi enjan weqesidin kéyin xitay bilen yene yéqinlashti. Buning bilen xitay öz xelqighe qarshi ot achidighan hökümetni qollimaqta" dédi.

Jahan'gir muhemmed ependi islam kérimofning öz hakimiyitini saqlap qélish üchün xitay we rusiye bilen hemkarliship, ularning barliq shertlirige kön'genliki, uning menpeti bilen xitay we rusiyining amérikigha qarshi turush menpetlirining ortaq ikenlikini körsetti. Uning qarishiche, özbékistanning amérikigha qarshi turushida xitay bilen rusiye muhim qollighuchiliq rolini oynidi. Shunga rayis xanimning bu nuqtini nezerdin saqit qilishi mumkin emes.

Amérikining ottura asiya rayoni jümlidin özbékistandin közligen meqsiti démokratiye we erkinlik

Amérika tashqi ishlar ministiri rayis xanimning bu qétimqi sepirining prézidént jorji bushning démokratiye we erkinlikni yéyish siyasitini terghip qilishni meqset qilidighanliqi bildürülmekte. Shuning bilen bir waqitta yene amérika hökümiti ottura asiya döletliri bilen bolghan térrorchiliqqa qarshi küresh qilish hemkarliqini mustehkemleshnimu asasiy muddi'a qilghan.

Amérikining özbékistandin kütidighan ümidi we közligen meqsidi heqqide؛ jahan'gir ependi öz qarishini otturigha qoydi. Uning qarishiche, islam kérimof héchqachan démokratiyini terghip qilidighan we uni qollaydighanlar bilen dost bolmaydu. Eksiche xitay we rusiyidek démokratiyige qarshi küchler bilen dost bolidu. Uning emeliyiti buni ispatlidi. Emma amérika qoshma shitatliri özbékistanning démokratik jemiyet qurushini, xelqning parawan we tinch yashishi, diktaturuluqqa xatime bérishni ümid qilidu. Bu özbékistan xelqining telipige uyghun bolsimu, emma kérimofning arzusigha xilap, chünki kérimof yenila öz hakimiyitini saqlap qélishni yaki bolmisa, hakimiyetni qizigha we yaki yéqin ademlirige ötküzishini xalaydu. Chünki, 2007-yili saylam bolidu. U öz ornining yoqilip, xelqning sot qilishi, enjan weqeside öltürülgenler üchün sotlinishidin nahayiti endishe qilidu. Shu wejidin u rusiyining qoynigha özini étip, hetta wladimir putining tughulghan künige sogha teriqiside özbékistanni rusiye bilen ittipaqdash qilish tekliplirinimu qoyghan. Islam kérimof héchqachan özbek xelqining menpe'etlirini közlimigen, u peqet öz menpe'etlirinila közleydu xalas!

Islam kérimofning aqiwiti mewhum

Amérika qoshma shitatliri, yawropa ittipaqi hetta birleshken döletler teshkilati islam kérimofni enjan weqesi heqqide musteqil xelq'araliq tekshürüsh élip bérishni shuningdek insan hoquqlirini himaye qilip, démokratiyilishishni ilgiri sürüshni izchil telep qildi. Lékin tashkent rehberliri bu teleplerni ijra qilmastin eksiche, xitay bilen rusiyining qollishi arqiliq gherb dunyasining telipige qarshi chiqti. Netijide, amérika-özbékistan munasiwetliride bügünkidek yiriklishish weziyiti shekillendi. Jahan'gir ependining qarishiche, bu islam kérimofning kélechikige nisbeten passip amillardur. Shunga özige chiqish yoli izdimekte.

Amérika tashqi ishlar minisitiri kondaliza rayistin ilgiri amérika dölet mudapi'e ministiri donald rumsfeldmu özining ottura asiya ziyariti jeryanida özbékistanni tashlap ötüp ketken . Yéqinda yardemchi tashqi ishlar ministir dani'el frid tashkentni ziyaret qilip, kérimof bilen körüshkendin kéyin rayis xanimning özbékistanni ziyaret qilishining kériki yoqliqini bildürgen.

Ötken heptide bolsa, rusiyining sankit pétirburg shehiride özbékistanni öz ichige alghan ottura asiya hemkarliq teshkilatining yighini bolup ötti, buninggha ötken yili bu teshkilatqa qoshuliwalghan rusiye prézidénti putin sahipxanliq qildi. Ottura asiya hemkarliq teshkilati qaytidin rusiye bilen bolghan hemkarliqlarni kéngeytishni zörür dep bildi.Hetta nazarbayéwning yawro-asiya ittipaqi qurush idiyisining réyalliqqa ayliniwatqanliqi , kérimof we nazarbayéwlarning rusiye bilen ittipaqdashliq munasiwet ornitip, yéngiche sistéma berpa qilish idiyilirining otturigha qoyulghanliqi heqqdimu uchur tarqalmaqta. (Ümidwar)