Qirghizistan –amérika munasiwetliri nege yüzlinidu?

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Bir amérika herbiy ayropilani qirghizistandiki manas ayrodromida..AFP

Qirghizistan - amérika munasiwetliri 6 - dékabir küni manas hawa armiye bazisini qoghdawatqan bir amérika bixeterlik xadimining, yéqilghu toshuydighan bir qirghizistan shopurini étip tashlighandin kéyin soghuqlishishqa bashlighan bolup, mezkur weqedin kéyin qirghizistan jama'itide türlük inkaslar peyda bolghan. Gerche amérika terep mezkur bixeterlik saqlash xadimining özini qoghdash üchün qoral ishlitishke mejbur bolghanliqi, chünki ölgüchi qirghizistan shopurining uninggha pichaq bilen tehdid salghanliqini izahlighan bolsimu, lékin bu beribir qirghizistan jemiyitidiki bir qisim kishiler shuningdek hökümet qatlimidiki erbablarning naraziliqlirini basalmay, mezkur mesile qirghizistan –amérika otturisidiki hel qilishqa tegishlik mesilige aylandi.

Oqughuchilarmu naraziliq bildürdi

Qirghizistan uchur agentliqliridin "24 sa'etning " 13-dekabir küni xewer qilishiche, bir qisim qirghizistan aliy mektep oqughuchiliri bishkek shehiridiki amérika elchixanisi aldida toplinip, mezkur qirghizistan puqrasining öltürülishige naraziliq bildürüshni pilanlighan. Ular öz bildürüshide, " amérikiliqlar pilimot basqan mashinilar bilen yürüydu. Ular kimler bilen urushmaqchi? ular bilishi kérekki, taliblar afghanistanda, biz bolsaq hörmet telep qilidighan tinch, emma iptixarliq xelq, mundaq öltürüshning yene yüz bermeslikige kapalet barmu?" dep yazghan.

Oqughuchilar yene 2002-yili amérika herbiy bazisi xadimlirining ikki neper qizni mashina bilen uruwetkenliki qatarliq bir qatar ehwallarni misal qilip, körsitip, amérikigha naraziliqini ipade qilghan.

Amérika bazisida yüz bergen bu weqe qirghizistan siyaset qatlimighimu tesir körsitip, parlamént ezaliri teripidin munazire qilishqa shuningdek tashqi ishlar ministirliqining amérika tashqi ishlar ministirliqigha nota tapshurishigha seweb bolghan. Uchurlardin qarighanda, qirghizistan parlaménti 15-dékabir küni bir qarar layihisi maqullap, hökümettin amérika bilen 2001 - yili imzala'ghan manas ayrodromini ijarige bérish kélishimini we qirghizistan jumhuriyiti zéminini ijarige bérishning toghra yaki toghra emeslikini qayta közdin kechürüshni telep qildi. Qarar layihiside " qirghiz xelqi hawa armiye bazisida yüz bergen weqedin endishe qilipla qalmay, belki amérika terepning tekshürüshke tosalghuluq qiliwatqanliqi we bezide qirghiz terepning teleplirige sel qarawatqanliqidin jiddiy endishe qilmaqta" déyilgen.

Manas bazisi mesilisini hökümet qayta qarap chiqidu

16-Dékabir küni qirghizistan bash ministiri félikis qulop bu mesile heqqide öz köz qarishini otturigha qoyup, qirghizistan hökümitining manas hawa armiye bazisining salahiyiti mesilisini qayta muzakire qilishni qarar qilghanliqini, yéqin waqit ichide qirghizistan tashqi ishlar ministirliqining bu mesilini muzakire qilghandin kéyin yéngi qarar chiqirip, ministirlar kabinétigha tapshurudighanliqini eskertken.

Qirghizistan hökümiti qirghizistan puqrasini öltürgen eskerni soraqqa tartish qatarliqlarni öz ichige alghan mesililer boyiche amérikining qirghizistandiki elchixanisigha xet yazghan bolup, 18-dekabir küni amérika elchisi bu xetke jawab qayturghan, "qabar "agéntliqining uchuridin qarighanda, amérika elchisi qirghizistan'gha üch parche diplomatik nota tapshurup, amérika qoshma shitatlirining qirghizistan jama'et xewpsizlik ministirliqining amérika hawa armiyisige tewe mexsus tekshürüsh orgini xadimigha qirghizstanliqni öltürgen mezkur herbiy xadim heqqide so'allarini ewetishige bolidighanliqi shuningdek yene amérika hökümitining qirghizistan tashqi ishlar ministirliqining manas hawa armiye bazisigha munasiwetlik öz ara naraziliq mesililirini birlikte qarap chiqidighan amérika –qirghizistan tashqi ishlar ministirliqining birleshme komissiyesi qurush teklipini qollaydighanliqini bildürgen shuning bilen bir waqitta yene kélishimige bina'en mezkur eskerni amérika terepning özining bir terep qilidighanliqini eskertken. Shangxey hemkarliqi amérika bazilirini taqashni telep qilghan idi.

Nöwette, qirghizistandiki hawa armiye bazisida 1000 dek amérika eskiri wezipe ötimekte. Bu bazining ijare heqqi qirghizistanning muhim maliye kirimi bolup qalghan. Emma, 2005-yili astanada échilghan shangxey hemkarliqigha eza dölet bashliqliri yighinida, astana xitapnamisi élan qilinip, amérikining ottura asiyadiki herbiy bazilirini taqash telep qilin'ghandin kéyin, aldi bilen özbékistan amérikining qarshi-xan abadtiki herbiy bazisini taqighan. Qirghizistan terep bolsa, ashkara ipade bildürmey, uzun otmeyla amérikidin herbiy bazining kira heqqini östürüshni hemde ékologiyilik muhitni buzghanliqigha nisbeten tölem töleshni telep qilip, her yili 200 milyon dollar bérishni otturigha qoyghan. Qirghizistan parlaménti bu mesilide ching turup, egerde amérikining kira heqqini östürüshke qoshulmisa, bazini taqaydighanliqini otturigha qoyghan bolsimu, lékin bu yil yazda ikki terep kélishim hasil qilip, qirghizistan hökümiti amérika bazisining dawamliq turushigha qoshulghan idi.

Qirghizistan rusiye we xitay bilen qoyuq munasiwette

Qirghizistanning bishkek shehiri yenidiki qent rayonida rusiye hawa armiye bazisi esqer aqayéw dewride qurulghan bolup, yéngi hökümet hakimiyetke chiqqandin rusiye bilen bolghan munasiwetni téximu kücheytti. Rusiye hawa armiye bazisi kéngeydi shuningdek rusiye bilen qirghizistanning hemde xitay bilen qirghizistanning herbiy-siyasi, iqtisadiy munasiwetliri shangxey hemkarliq teshkilati we kollektip bixeterlik kélishimi teshkilati ramkisi astida téximu qoyuqlashti. Amérika herbiy bazisi xitay we rusiyini bi'aram qilghan bolup, 13- dekabir küni rusiye parlaméntining ezasi sérgéy iwanop rusiye dumasidiki yighinda, " qirghizistandiki amérika herbiy bazisini taqash kérek" dep körsetti. U, amérika eskiri öltürgen mezkur qirghizistan puqrasi yeni rus millitidin bolghan anatoliy iwanopni " bizning wetendeshimiz" dep atash arqiliq rusiye parlaméntini qirghizistandiki ruslargha ige chiqishqa dewet qilghan.

Nöwette, qirghizistan –amérika munasiwetliri yene qandaq terepke yüzlinidu? buningda rusiye we xitayning roli qandaq bolidu? dégen so'allarning qoyuliwatqanliqi melum. (Ümidwar)