"Шинҗаң аптонум районлуқ..." Дики "уйғур" қени?

• Мухбиримиз гүлчеһрәниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

• Бу һәқтә сидиқ һаҗи рози әпәнди билән өткүзүлгән сөһбәт
• Download story audio

Аптонум районлуқ хәлқ дохтурханиси елани.

Уйғурлар тарихтин буян шәрқий түркистан дәп атап кәлгән бу земинни 1949 - йилидин башлап хитай коммунистлири игиливалған вә 1955 - йилидин башлап хитайниң миллий территорийилик аптономийә қануни бойичә, "шинҗаң уйғур аптоном райони" қилип өзгәрткән, шундақла уйғур аптоном районидики" уйғур" нами бу дияр, бу земинға уйғурларниң игидарчилиқ қилиш һоқуқиниң бәлгиси сүпитидә һәр қандақ язма, мәтбә, тәшвиқатларда толуқ елиниши шәрт иди.

Әмма йеқинқи йиллардин бери уйғур елиниң һөкүмәт тамға һәм һөҗҗәтлиридин тартип, елан вивискилириғичә "уйғур" сөзи чиқирип ташлинип пәқәт "шинҗаң" яки "шинҗаң аптоном райони" дәп ишлитиш мәсилилири көрүлүшкә башлиған.

Уйғур елидин кәлгән инкасларға һәмдә игә болған бәзи испат характерлик материялларға асасланғинимизда, уйғурлар тарихтин буян, өз мәвҗутлуқини вә кимликини сақлап қелиш йолида күрәш қилип кәлгән. Йеқинқи заман тарихини варақлиғинимиздиму, әхмәтҗан қасим башчилиқидики шәрқий түркистан рәһбәрлириму әнә шу уйғурларниң кимликини қоғдаш йолида хитайниң сүйқәстигә учрап қурбан болған. Әмма, дәвримизгә кәлгәндә хитай һөкүмити тәрипидин чиқирилған һәр қайси һөҗҗәтләрдә "шинҗаң уйғур аптоном райони" қилип йезиш орниға "уйғур" сөзини ташливитип, "шинҗаң" яки "шинҗаң аптоном райони" қилип йезишиқа охшаш һаләтләр, уйғур зиялийлири арисида күчлүк наразилиқларни пәйда қилған.

Земинниң игиси болған "уйғур" йоқалмақта

Илгири һәр қандақ язмиларда "шинҗаң уйғур аптоном райони" сөзи уйғур йезиқида чоң қилип юқириға, хитайчиси кичик қилип төвәнгә йезилип кәлгән болса, нөвәттә бундақ йезишниң орниға уйғурчиси кичик төвәнгә, хитайчиси чоң қилип юқириға йезилғандин башқа һәммидин еғир мәсилә, уйғур елидики бәзи идарә- орган вивискилириму, елан тахтилири һәтта һөкүмәттин тарқитилидиған һөҗҗәтләрдики тамғилардинму бу җайниң уйғурларниң территорийилик җайи икәнликини испатлайдиған "уйғур" сөзини чүшүрүп қоюш мәсилиси барғанчә еғирлимақта икән. Шундақла бу бара -бара сәл қариливатқан бир мәсилә болуп қалған.

Хитай һөкүмити 1984‏- йили 5 ‏- айниң 31‏ - күни ечилған 6 - нөвәтлик хәлқ қурултийиниң 2 - йиғинида миллий территорийилик аптономийә қанунини қайта өзгәртип мақуллиди. Җуңхуа хәлқ җумһурийити миллий территорийилик аптономийә қануниниң 21 - маддисида мундақ көрситилгән: "миллий аптономийилик җайларниң органлири аптономийә низамидики бәлгилимә бойичә шу җайда кәң қоллиниватқан бир хил яки бир нәччә хил тил - йезиқини ишлитиду, аптономийә юқири дәриҗилик һөкүмәт органлири вәзиписини иҗра қилишта территорйилик аптономийини йолға қойған милләтниң тил- йезиқини асас қилса болиду. Шундақла юқири дәриҗилик һөкүмәт органлири миллий аптономийилик җайларда миллий сиясәт тәрбийисини күчәйтиши униң бәлгилимилириниң иҗра қилинишини даим тәкшүрүп назарәт қилип туруши лазим".

Нөвәттә уйғур зиялийлар "шинҗаң уйғур аптоном райони" дәп ишлитишниң орниға "уйғур" сөзиниң елип ташлинип шинҗаң аптоном райони қилип ишлитилишниң омумийлишиватқанлиқиға еғир бир мәсилә сүпитидә диққәт қилмақта.

Бу һәқтә биз илгири уйғур аптоном районлуқ юқири дәриҗилик қанун оргинида хизмәт қилған йеқинда чәтәлгә чиққан бир уйғур зиялийси билән сөһбәттә болдуқ. Зияритимизни қобул қилған бу әпәндим гезит, телевизор һәтта аптоном районлуқ һөкүмәт органлириму "уйғур" намини ишлитиштин өзини қачуруп келиватқанлиқини, уйғурларниңму бу ишқа бихәстәлик қиливатқанлиқини, хитайниң бундақ ишлитишидә қара нийәт йошурунғанлиқини оттуриға қойди. (Гүлчеһрә)