Amérika prézidéntining asiya ziyaritidiki muhim mesililer

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Amérika prézidénti bush 14-noyabir küni bir heptilik asiya sepirige uchushtin burun ayali bilen kishilerge qol pulangshitmaqta.AFP

Amérika birleshme axbarat agéntliqining xewirige qarighanda, prézidént bushning asiya ziyaritidiki tünji békiti yaponiye. U tokyoda yaponiye emeldarliri bilen soda we bixeterlik mesililiri boyiche söhbet élip barghandin kéyin, andin bu heptining axirliri jenubiy koriyining basan shehiride ötküzülidighan asiya- tinch okyan iqtisadiy hemkarliq teshkilatining bashliqlar yighinigha qatnishidu. U yighinda asiya dölet rehberlirini keng kölemlik qirghinchiliq xaraktérlik qorallarni chekleshke küch chiqirishqa, qush zukimining tarqilishigha teyyarliq körüshke we shundaqla erkin soda kélishimi söhbitini ilgiri sürüshke chaqiridu.

Jorj bushning arqidin xitaygha qilidighan ziyariti nurghunlarning diqqet étiwarini tartmaqta.

Xitaydiki muhim küntertipler

Roytirs agéntliqining xewirige qarighanda, xitay xelq pulining tégishish qimmiti we eqliy mülük hoquqi mesilisi jorj bushning xitaygha élip baridighan ziyaritidiki eng muhim küntertipler hisablinidu. Amérikining 9 - aydiki soda tetür balanisi 66 milyard dollardin ashqan. Amérikining nurghun parlamént ezaliri we karxaniliri, bu, xitayning xelq pulining qimmitini qesten töwen tutiwatqanliqi bilen munasiwetlik dep qarimaqta.

Prézidént jorj bush amérikining dölet ichidiki siyasiy bésim sewebidin, xitay dölet re'isi xujintaw bilen körüshkende, soda mesilide qattiq pozitsiyde turushi mumkin. Roytirs agéntliqining yene körsitishiche, amérika shirketliri xitayning amérikining mehsulatlirining eqliy mülük hoquqini oghrilishining amérika shirketlirige ghayet zor ziyan séliwatqanliqini shikayet qilmaqta.

Dalay lama manga shuni dep berdiki , u prézidént bush bilen körüshkende, bush xitay dölet rehberliri bilen bolghan uchrishishta diniy erkinlik we kishilik hoquq mesilisini ochuq otturigha qoyidighanliqini tekitligen.

Prézidént jorj bushmu yéqinda metbu'atlargha, jenubiy koriyide ötküzülidighan asiya- tinch okyan iqtisadiy hemkarliq munbiride, eqliy mülük hoquqini qoghdash mesilisini muhim nuqtilarning biri qilip otturigha qoyidighanliqidin bisharet bergen.

Amérika gherbiy sherq uniwérsitétining siyaset proféssori yang liyü ependi amérikigha eng köp soda tetür balanisi keltürüp chiqiriwatqan döletning xitay ikenlikini bildürdi:

"Amérikining xitay bilen shunche köp soda tetür balanisi bolushining bir nechche türlük sewebi bar. Buning asasliq sewebi, xitay xelq pulining tégishish qimmitining töwen bolushi. Ilgiri amérika prézidénti xujintaw bilen körüshkende siyasiy mesile muhim orunda, iqtisadiy mesililer arqidiraq turatti. Bu qétim xitay xelq pulining tigishish qimmiti birinchi orundiki mesilige, andin eqliy mülük hoquqini qoghdash mesililiri ikkinchi orundiki mesilige ayliniptu. Xitay hökümiti eqliy mülüklerning patnént hoquqini qoghdash heqqide qanche qétimlap wede qilip boldi. Emma amérika mehsulatlirining patnét hoquqini oghrilash ehwalliri barghansiri éghirlap ketti. Shunga amérika terep, xitayni peqet quruq wede bériwatidu dep qarawatidu. Méningche, xitay gherb döletlirining eqliy mülük hoquqini qoghdashqa amalsiz qéliwatidu. Némishqa dése, xitay shunchilik qalaymighan".

Amérika- xitay munasiwiti murekkep

Amérika prézidénti jorj bush yéqinda , xongkongdiki bir téléwiziye istansisining ziyaritini qobul qilghanda, yene " murekkep" dégen söz bilen amérika- xitay munasiwitini teswirligen.

Proféssor yang liyü, amérika- xitay munasiwitining heqiqeten murekkep, her tereplime ikenlikini bildürdi:

"Amérika- xitay munasiwiti intayin murekkep, chétilidighan da'irilermu intayin köp. Amérika bilen xitayning téxi istratégiyilik hemkarliq munasiwiti yoq. Shunga ikki dölet munasiwitide, ixtilap, toqunush, hemkarliq, ziddiyet, taqabil turush qatarliqlarning hemmisi bar".

Kishilik hoquq mesilisining orni nede?

Amérika prézidénti jorj bush bu yilning bashliri prézidéntliq wezipisini tapshuruwélish murasimida, dunyada démokratiye we erkinlikni ilgiri sürüdighanliqi heqqide wede bergen. U kishilik hoquq mesilisini amérikining tashqi siyasitining ul téshi dep körsetken idi. Undaqta jorj bush bu qétim xitay dölet rehberliri bilen körüshkende , kishilik hoquq mesilisi bir muhim mesile süpitide otturigha chiqamdu?

Amérikidiki dangliq "washin'gton pochtisi géziti" yekshenbe küni bu heqte obzor élan qilip, amérika hökümitining xitaygha qaratqan siyasitide emiliyetni chiqish qiliwatqanliqi mulahize qilin'ghan.

Obzorda éytilishiche, amérika hökümiti, xitay bilen bolghan munasiwette iqtisadiy we bixeterlik mesililirige téximu köngül bölüp, idé'ologiye jehettiki siyasetliride bolsa zil, yumshaq wastilerni qollanmaqta. Yeni ochuq- ashkara xitayni ongaysizlandurushtin özini tartmaqta. Gerche bushning siyasiy guruppisi ichidiki konsirwatiplar bushni kishilik hoquq we diniy mesililerde xitaygha téximu qattiq bir siyaset yürgüzüshke chaqiriwatqan bolsimu, emma jorj bush jumhuriyetchiler partiyisidiki karxanichilarning tesirige téximu köp uchrap, iqtisadiy tereqqiyat arqiliq xitayning xelq'ara jem'iyetke yoghurulishini ilgiri sürüshni ümid qilmaqta.

Biraq, washin'gton pochtisi gézitining bildürüshiche, jorj bushning ötken hepte aq sarayda tibetning diniy dahisi dalay lama bilen körüshüshi, bush hökümitining yenila xitayning kishilik hoquq we diniy erkinlik mesilisige köngül bölüwatqanliqini körsitidiken.

Bushning xitaydiki kishilik hoquqqa köngül bölidu

Proféssor yang lyüning bildürüshichimu, emdila jorj bush bilen körüshken dalay lamaning özige, jorj bushning xitaydiki démokratiye we kishilik hoquq mesilige köngül bölüdighanliqini tekitligenlikini éytip bergen:

" Dalay lama manga shuni dep berdiki , u prézidént bush bilen körüshkende, bush xitay dölet rehberliri bilen bolghan uchrishishta diniy erkinlik we kishilik hoquq mesilisini ochuq otturigha qoyidighanliqini tekitligen".

Emma yene bir qisim analizchilar, amérikining shimaliy koriye yadro mesiliside xitaygha hajiti chüshidighanliqi üchün, xitayni kishilik hoquq weziyiti jehettin bek qistiwetmesliki mumkinlikini bildürmekte. Ularning qarishiche, démokratiye we kishilik hoquq amérikining xitaygha qaratqan siyasitidiki bir muhim nuqta bolsimu, emma eng muhim nuqta bolalishi natayin iken. (Arzu)