Мутәхәссисләр америка вә хитайниң енергийә саһәсидики риқабити вә һәмкарлиқини музакирә қилди

Тәйвән мәркизи ахбарат агентлиқиниң муһакимә йиғиниға қатнашқан хитай компартийә мәктипиниң профессори ма шявҗүнниң сөзини нәқил кәлтүришичә, хитайниң нефит импортиниң йерими оттура шәрқ районидин келидикән. Һалбуки, ирақ урушидин кейин, америка дунядики нефит мәнбәлири вә нефит тошуш линийилиригә болған контроллуқни күчәйткән. Бу вәзийәткә қарита, хитай чоқум мувапиқ истратегийилик вастиләрни қоллинип, икки дөләт мунасивитидә кризис йүз бәргәндә, хитайниң нефит мәнбәсиниң үзүлүп қелишиниң алдини елиши керәк икән.

Енергийә мәсилиси сәвәбидин америка вә хитай тоқунушуп қелиши мумкин

Хитай мутәхәссиси ма шявҗүнниң билдүрүшичә, малакка боғези вә җәнубий җоңго деңизи әтрапи хитай үчүн интайин муһим әһмийәткә игә болуп, һалбуки бу районда пәқәт америкиниңла тәсир күчи һәммидин күчлүк икән.

Йиғинға қатнашқан йәнә бир америка мутәхәссисиниң ейтишичә, хитай иқтисадиниң тез тәрәққи қилиши сәвәбидин, хитайниң енергийә импорти вә униңға болған иһтияҗи барғансири ашмақта. Бу йеқиндин буян, дуня нефит баһасиниң юқири болушини кәлтүрүп чиқарған. Бу хил вәзийәт кишини интайин әндишигә салидиған болуп, чүнки америка вә хитай кәлгүсидә енергийә мәнбәсини талишиш сәвәбидин тоқунушуп қелиши мумкин икән.

Америка җорҗия штатидики " җорҗия пән- техника университети" ниң хитай ишлири мутәхәссиси профессор җон геварниң қаришичә болса, америка вә хитай енергийә мәсилисидә һәмкарлишиш вә яки тоқунушуштәк иһтималлиқниң һәр иккилиси мәвҗут икән. У бу һәқтә мундақ дәйду:

"Мениңчә, нефит саһәсидә америка вә хитайниң һәмкарлишиш иһтималлиқиму бар, тоқунушуп қелиш иһтималлиқиму бар. Бу икки дөләт рәһбәрлириниң қандақ истратегийә йүргүзишигә бағлиқ. Иккила дөләт интайин чоң нефит импорт дөлити. Шуңа нәзирийә җәһәттин ейтқанда, икки дөләтниң һәмкарлашқили болидиған нурғун тәрәплири бар. Мәсилән, оттура шәрқтә, ирақ вә күвәйт қатарлиқ җайлардики нурғун мәсилиләрдә әслидә өз- ара һәмкарлишалиши мумкин. Әмма икки дөләтниң тоқунуш еһтималлиқиму йоқ әмәс. Икки дөләт бивастә, җидди тутушуп қелишиму мумкин.

Икки дөләтниң нефит мәсилисидә һәмкарлишиши натайин

У йәнә нефит мәсилисидә америка вә хитайниң нөвәттики мунасивити һәққидә өз көз- қарашлирини мундақ дәп оттуриға қойди:

" 1979 - Йилидин кейин, америка өзиниң һәрбий күчидин пайдилинип, оттура шәрқтики нефит ишләпчиқириши вә нефит йөткәш бихәтәрликигә капаләтлик қилип кәлди. Йеқинқи бир нәччә йилдин буян, америка хитайни бу тәрәптә һәмкарлишишқа тәклип қилған. Бирақ хитай буниңға қошулмиди. Хитай болса, америкини оттура шәрқ нефитини контрол қилиш арқилиқ, дуняға һөкүмранлиқ қилишни әмәлгә ашурмақчи дәп қараватиду. Шуңа америка билән һәмкарлишип немә пайда бар дәп ойлайду. Йәнә бир тәрәптин әгәр америкиниң оттура шәрқтики сиясити қийинчилиққа вә яки мәғлубийәткә учриса, у һалда вәзийәт хитай үчүн пайдилиқ болиду. Шуңа икки дөләтниң нефит мәсилисидә һәмкарлишиши натайин".

Хитай деңиз армийисини күчәйтмәктә

Муһакимә йиғинида сөз қилған америка дөләт мәҗлиси авам палатасиниң сабиқ башлиқи гиң гүрич хитайниң енергийә мәнбәсини вә енергийә тошуш линийисини қоғдаш тәдбирлириниң америка -хитай оттурисида тоқунуш пәйда қилиш амилиға айлиниши мумкинликини билдүрди. Униң ейтишичә, хитай нефит тошуш линийисигә капаләтлик қилиш үчүн, деңиз армийә күчини күчәйтмәктә. Бу америкиниң нәзиридә, америкиға тәһдид елип келидиған бир қәдәм икән.

Охшаш болмиған көз қараш

Бирақ америка һавайи штатидики " асия-тинч окян мәркизи" ниң хитай ишлири мутәхәссиси елизабес дәйвисниң қаришичә, енергийә мәсилиси чоқум икки дөләт тоқунушини кәлтүрүп чиқиридиған амил болуши натайин икән. У мундақ деди:

"Қизиқарлиқ йери, икки һәптә аввал мән техи америка һөкүмәт әмәлдари билән бу мәсилә һәққидә сөһбәтләшкән. Мениң қаришимчә, униң сөзлири кишини интайин риғбәтләндүриду. У енергийә дегән базардики бир хил тавар. Униң баһаси вә мәнбәси базар тәрипидин бәлгилиниду . Шуңа нефит мәсилиси хитай билән америка оттурисида зиддийәт кәлтүрүп чиқиридиған амил болмаслиқи керәк деди. Буниңдин сирт, америка 70 - йиллардин кейинла нефит мәнбәсини тарқақлаштурған. Хитайму өзиниң нефит мәнбәлирини тарқақлаштурушқа тиришиватиду. Шуңа икки дөләтниң нефит мәсилисидә чоқум тоқунуши натайин. Бирақ хитайни әндишигә салидиған йәнә бир қанчә мәсилиләр бар. Хитай нефит импортида асаслиқи оттура шәрққә таянғанлиқи, йәнә келип уларниң җиддий нефит тәминат записи йоқ болғанлиқи үчүн, әгәр икки дөләт тәйвән мәсилисидә тоқунушуп, америка хитайниң оттура шәрқтин келидиған нефитини тосивалса,қисқа вақитлиқ нефит киризисиму хитайға интайин чоң тәсир көрситиду.

Муһакимә йиғиниға қатнашқан хитай компартийә мәктипиниң маарип мудири ли шиң шән хитайниң нөвәттә нефитниң орнини игиләйдиған башқа енергийә мәнбәлирини тәтқиқ қилип ишлитиш арқилиқ, енергийә җиддиликини һәл қилишни халаватқанлиқини билдүргән. Һәмдә америка һөкүмитини хитайға бу һәқтики техника вә әслиһәләрни екиспорт қилишни чәклимәсликкә дәвәт қилған.

Мәркизи ахбарат агентлиқиниң йиғинниң ахирида сөз қилған америкиниң сабиқ енергийә министири әбрихәмниң сөзини нәқил кәлтүрүшичә, америка вә хитай нефит мәнбәси талишип тоқунушуштин сақлиниш үчүн, икки дөләт арисида мәхсус енергийә хизмәт гурупписи қурған. Әбрихәмниң билдүришичә, бу хизмәт гурупписиниң қурулуши яхши бир башлиниш болуп, икки тәрәп енергийигә мунасивәтлик йеңи тәтқиқат нәтиҗилиридин ортақ бәһриман болалайдикән. (Арзу)