Mutexessisler amérika we xitayning énérgiye sahesidiki riqabiti we hemkarliqini muzakire qildi


2005.05.11

Teywen merkizi axbarat agéntliqining muhakime yighinigha qatnashqan xitay kompartiye mektipining proféssori ma shyawjünning sözini neqil keltürishiche, xitayning néfit importining yérimi ottura sherq rayonidin kélidiken. Halbuki, iraq urushidin kéyin, amérika dunyadiki néfit menbeliri we néfit toshush liniyilirige bolghan kontrolluqni kücheytken. Bu weziyetke qarita, xitay choqum muwapiq istratégiyilik wastilerni qollinip, ikki dölet munasiwitide krizis yüz bergende, xitayning néfit menbesining üzülüp qélishining aldini élishi kérek iken.

Énérgiye mesilisi sewebidin amérika we xitay toqunushup qélishi mumkin

Xitay mutexessisi ma shyawjünning bildürüshiche, malakka boghézi we jenubiy jonggo déngizi etrapi xitay üchün intayin muhim ehmiyetke ige bolup, halbuki bu rayonda peqet amérikiningla tesir küchi hemmidin küchlük iken.

Yighin'gha qatnashqan yene bir amérika mutexessisining éytishiche, xitay iqtisadining téz tereqqi qilishi sewebidin, xitayning énérgiye importi we uninggha bolghan ihtiyaji barghansiri ashmaqta. Bu yéqindin buyan, dunya néfit bahasining yuqiri bolushini keltürüp chiqarghan. Bu xil weziyet kishini intayin endishige salidighan bolup, chünki amérika we xitay kelgüside énérgiye menbesini talishish sewebidin toqunushup qélishi mumkin iken.

Amérika jorjiya shtatidiki " jorjiya pen- téxnika uniwérsitéti" ning xitay ishliri mutexessisi proféssor jon géwarning qarishiche bolsa, amérika we xitay énérgiye mesiliside hemkarlishish we yaki toqunushushtek ihtimalliqning her ikkilisi mewjut iken. U bu heqte mundaq deydu:

"Méningche, néfit saheside amérika we xitayning hemkarlishish ihtimalliqimu bar, toqunushup qélish ihtimalliqimu bar. Bu ikki dölet rehberlirining qandaq istratégiye yürgüzishige baghliq. Ikkila dölet intayin chong néfit import döliti. Shunga neziriye jehettin éytqanda, ikki döletning hemkarlashqili bolidighan nurghun terepliri bar. Mesilen, ottura sherqte, iraq we küweyt qatarliq jaylardiki nurghun mesililerde eslide öz- ara hemkarlishalishi mumkin. Emma ikki döletning toqunush éhtimalliqimu yoq emes. Ikki dölet biwaste, jiddi tutushup qélishimu mumkin.

Ikki döletning néfit mesiliside hemkarlishishi natayin

U yene néfit mesiliside amérika we xitayning nöwettiki munasiwiti heqqide öz köz- qarashlirini mundaq dep otturigha qoydi:

" 1979 - Yilidin kéyin, amérika özining herbiy küchidin paydilinip, ottura sherqtiki néfit ishlepchiqirishi we néfit yötkesh bixeterlikige kapaletlik qilip keldi. Yéqinqi bir nechche yildin buyan, amérika xitayni bu terepte hemkarlishishqa teklip qilghan. Biraq xitay buninggha qoshulmidi. Xitay bolsa, amérikini ottura sherq néfitini kontrol qilish arqiliq, dunyagha hökümranliq qilishni emelge ashurmaqchi dep qarawatidu. Shunga amérika bilen hemkarliship néme payda bar dep oylaydu. Yene bir tereptin eger amérikining ottura sherqtiki siyasiti qiyinchiliqqa we yaki meghlubiyetke uchrisa, u halda weziyet xitay üchün paydiliq bolidu. Shunga ikki döletning néfit mesiliside hemkarlishishi natayin".

Xitay déngiz armiyisini kücheytmekte

Muhakime yighinida söz qilghan amérika dölet mejlisi awam palatasining sabiq bashliqi ging gürich xitayning énérgiye menbesini we énérgiye toshush liniyisini qoghdash tedbirlirining amérika -xitay otturisida toqunush peyda qilish amiligha aylinishi mumkinlikini bildürdi. Uning éytishiche, xitay néfit toshush liniyisige kapaletlik qilish üchün, déngiz armiye küchini kücheytmekte. Bu amérikining neziride, amérikigha tehdid élip kélidighan bir qedem iken.

Oxshash bolmighan köz qarash

Biraq amérika hawayi shtatidiki " asiya-tinch okyan merkizi" ning xitay ishliri mutexessisi élizabés deywisning qarishiche, énérgiye mesilisi choqum ikki dölet toqunushini keltürüp chiqiridighan amil bolushi natayin iken. U mundaq dédi:

"Qiziqarliq yéri, ikki hepte awwal men téxi amérika hökümet emeldari bilen bu mesile heqqide söhbetleshken. Méning qarishimche, uning sözliri kishini intayin righbetlendüridu. U énérgiye dégen bazardiki bir xil tawar. Uning bahasi we menbesi bazar teripidin belgilinidu . Shunga néfit mesilisi xitay bilen amérika otturisida ziddiyet keltürüp chiqiridighan amil bolmasliqi kérek dédi. Buningdin sirt, amérika 70 - yillardin kéyinla néfit menbesini tarqaqlashturghan. Xitaymu özining néfit menbelirini tarqaqlashturushqa tirishiwatidu. Shunga ikki döletning néfit mesiliside choqum toqunushi natayin. Biraq xitayni endishige salidighan yene bir qanche mesililer bar. Xitay néfit importida asasliqi ottura sherqqe tayan'ghanliqi, yene kélip ularning jiddiy néfit teminat zapisi yoq bolghanliqi üchün, eger ikki dölet teywen mesiliside toqunushup, amérika xitayning ottura sherqtin kélidighan néfitini tosiwalsa,qisqa waqitliq néfit kirizisimu xitaygha intayin chong tesir körsitidu.

Muhakime yighinigha qatnashqan xitay kompartiye mektipining ma'arip mudiri li shing shen xitayning nöwette néfitning ornini igileydighan bashqa énérgiye menbelirini tetqiq qilip ishlitish arqiliq, énérgiye jiddilikini hel qilishni xalawatqanliqini bildürgen. Hemde amérika hökümitini xitaygha bu heqtiki téxnika we eslihelerni ékisport qilishni cheklimeslikke dewet qilghan.

Merkizi axbarat agéntliqining yighinning axirida söz qilghan amérikining sabiq énérgiye ministiri ebrixemning sözini neqil keltürüshiche, amérika we xitay néfit menbesi taliship toqunushushtin saqlinish üchün, ikki dölet arisida mexsus énérgiye xizmet guruppisi qurghan. Ebrixemning bildürishiche, bu xizmet guruppisining qurulushi yaxshi bir bashlinish bolup, ikki terep énérgiyige munasiwetlik yéngi tetqiqat netijiliridin ortaq behriman bolalaydiken. (Arzu)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.