Uyghur milliti axirqi nepisini éliwatidu(1)

• Ixtiyari muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki melumati
• Download story audio

2003‏-Yili 13‏- séntebir küni korlidiki melum mekteptiki Uyghur oqughuchilar xitayche ders almaqta. AFP

Yéqinda kanadadiki Uyghur ziyaliysi we siyasi pa'aliyetchi ghulam ependi "millitimiz axirqi nepisini éliwatidu" namliq maqalisini élan qildi. U bu maqalida xitay da'irlirining Uyghur mektepliride Uyghur tilida ders ötüshni chekligenlikining mahiyiti we buning Uyghurlargha élip kélidighan aqiwetlirini yorutup bérishke tirishqan. U ilgiri "Uyghurlar ölümge höküm qilindi" namliq maqale élan qilip, xitay da'irlirining Uyghur mektepliride Uyghur tilini chekligenliki Uyghurlarni ölümge höküm qilishning bashlinishi dep, eskertkenidi.Ghulam ependi "millitimiz axirqi nepisini éliwatidu" namliq maqalisini mundaq bashlaydu:

"2000-Yili tajawuzchi xitaylar oz wetinimizde oz tilimizni istimaldin qaldurushning birinchi qedimi bolghan. Aliy mekteplerde Uyghur tili ishletmeslikni élan qilghanidi. Bu kéchiktürüp ijra qilinidighan ölum jazasining uli idi. Arqidinla atalmish "qosh tilliq ma'arip" sepsetisi qepezdin chiqirildi. Yéqindin buyan xitay da'irliri bu xil til tajawuzini yeslidin bashlashtek niyetlirini ashkare otturigha qoyushmaqta".

Ghulam ependi maqaliside, Uyghur aptonom rayonidiki xitay partkomining sékrétari wang léchu'enning "qosh tilliq ma'arip 100 yilliq pilan" dégen sözige, "ene shu ölum jazasining axirqi hel qilghuch chéki heqqidiki élandur ,dep tebir béridu. U yene Uyghur rayonidiki xitay partkomining ,idé'ologiye sahesige mes'ul sékrétari nur bekrining " qosh tilliq ma'arip" ning ewzelliki heqqidiki "tungganlar xitayche sözleydu, Uyghurlarmu xitayche sözleydighan bolup ketse néme boptu, dégen sözlirini tilgha alidu we buni Uyghur bolup yashash, tunggan'gha aylinip yashash, yaki xitayning özi bop kétishning perqini bilmigen, eng töwen hayatliq telipidiki yaki haywan'gha aylinip ketken teqdirdimu peqet yashisamla bolidu, deydighan qarashtiki kishilerge xas ang, dep chüshendüridu.

Til, mustemlike qepizining qulupini achidighan achquch

Til-millet mewjutliqining sherti, til-milletning muhim belgisi؛ til -milletning barliqi, milliy til heqqide qedimdin kéliwatqan bahalarning hemmisi körsitiduki, til bolmisa millet bolmaydu, til bolmisa mustemlike el menggü yoqilidu.

Ghulam ependi tilning bir milletning barliqi ikenlikini, oz ana tilidin ayrilghan milletning put dessep turushining mumkin emesliki, yene kélip, Uyghurlardek mustemlike astida yashawatqan xelqning tilining cheklinishi bolsa, tebi'iy halda ularning mewjutliqini yoqitishtin dérek béridighanliqini eskertip mundaq deydu:

"Til-millet mewjutliqining sherti, til-milletning muhim belgisi؛ til -milletning barliqi, milliy til heqqide qedimdin kéliwatqan bahalarning hemmisi körsitiduki, til bolmisa millet bolmaydu, til bolmisa mustemlike el menggü yoqilidu. Bu heqte fransiye kilassikliridin alfunis dod "eng axirqi ders" namliq esiride "til, mustemlike qepizining qulupini achidighan achquch" dégen idi. Mustemlike ellerning tilini saqlap qélishi ene shu qepezning achquchini özide saqlash bolsa, tilni yoqitish, bu achquchni yoqatqanliqtur؛ menggü eshu qepez ichide qélish we shu qepez ichide ölüp tügesh démektur. Bu nuqtidin éytqanda, xitaylarning aliy mekteplerde Uyghur tilini chekligenliki, millitimizni ölümge höküm qilghanliqidur. Bu bir bashlinish ikenlikini herkim tesewwur qilalaydu. Ete ottura mekteplerde, ögün bashlan"ghuch mekteplerde, andin jem'iyetning hemme saheside tilimiz istimaldin qaldurulidu. Bu heqiqiy türde mewjutliqtin qélish démektur".

Chet"ellerde yashawatqan Uyghurlarmu ana tilini yoqitishqa qarap yüzlenmekte

Ghulam ependi maqalisida, orta asiya, türkiye we se'udi erebistanlardiki Uyghurlarning ehwali heqqide toxtilip:

"Orta asiya, türkiye we se'udi erebistanlarda yashawatqan Uyghurlarning aldinqi ewladi Uyghur süpitide hayatini axirlashturdi yaki axirlashturiwatidu. Shu yerde tughulghanlar alliqachan milliy tilini bilmeydighan, milliy kimlikini unutqan, hetta milliy kimlikidin chetneshke mayil bir ewlad bolup chiqmaqta. Ularning shu dölettiki asasiy ahale bilen bolghan nopus nisbiti, hayatning herqaysi saheliride ishlitidighan til, hakimiyetning herqaysi qatlamlirida hakim tilning tekitlinishi, telep qilinishi, tedrijiy yosunda ene shundaq yoqilishqa élip keldi. Gerche orta asiyadiki ehwal bir az yaxsh, yeni hazir tughuluwatqan balilarningmu Uyghurche tili chiqiwatqan bolsimu, bu asasiy eqim emes." Dep yazidu.

Özbékistandiki Uyghurning milli kimlikini yoqitishi téximu tiz boldi.

Ghulam ependi maqalisida, özbékistandiki Uyghurlarni,bolupmu, ötken esirning 20 - yillirida özbékistanning perghane wadisida bir milyondin artuq Uyghurning yashighanliqi, enjan shehiridila birnechche Uyghur ottura mektep we drama-tiyatirxanilarning bolghanliqini tilgha élip:

"Bügün bu yerlerde birer Uyghur mektipini tapqili bolamdu" 40-yillarghiche tashkentte Uyghur tilida metbu'at bar idi ,zhurnallar neshir qilinatti. Bügün buni tesewwur qilish mumkinmu" özbékistanning qeshqer derya wilayitidiki ahale asasen Uyghurlar

Idi. Bügün ularning pasportigha qarang" hetta metbu'atlar "qeshqer derya" dégen yer ismini meqsetlik özgertip "qashqa derya" dep omumlashturmaqta" dep yazidu.

Xitayning közi qazaqistandiki Uyghurlarda

Ghulam ependi maqaliside chet"ellerdiki Uyghurlarning asasini qismini teshkil qilghan qazaqistandiki Uyghurlarning milli hayatining tariyiwatqanliqi heqqide toxtilip:

"Qazaqistanda burundin mewjut bolghan Uyghurlargha a'it ilim " medeniyet mu'essesilirining musteqilliqtin kéyin kichiklitilishi yaki asasen emeldin qaldurilishi, Uyghurche yéziqtiki "yéngi hayat géziti" ning xitayning telipi bilen taqilishi, bu yerdiki Uyghur nopusining külkilik derijide az körsitilishi qatarliqlarmu mushu omumiy éqimni körsitidighan eynektur. Bügünki xitay we orta asiya jumhuriyetlirining munasiwetlirining yéqinlishishi, bu mewjutluqni kündin " kün'ge yoq qilidighan küchlük bir amil bolup turmaqta", dep eskertidu.

Uyghur tilini cheklesh qarari xitayning eng yuqiri rehberlik orginidin kelgen

Ghulam ependi Uyghur tilini chekleshning tasaddpiy bir xataliq emesliki , alla burun xitayning yuqiri derijilik organlirida bu xil qararning élin"ghanliqini we Uyghurlarning buninggha qandaq taqabil turushi kéreklikini otturigha quyup, mundaq deydu:

1998-Yili jallatlar kattiwéshi jyang zémin wetinimizge kélip "xizmetlerni közdin kechürgen"de sözligen "muhim sözi" de "her millet oqutquchi, oqughuchiliri shuni éniq tonushi kérekki, jem'iyetning tereqqiy qilishigha egiship, tillar köpeymeydu, belki aziyidu" dep bu hökümnamining yéqin arida jakarlinidighanliqidin bisharet bergen idi. Aridin 2 yil ötüpla aliy mekteplerde tilimizning cheklinishi, xitaylarning yoqitish qedimini neqeder tizletkenlikini, buni texrsiz qiliwatqan qandaqtur bir ichkiy sewebning barliqini chüshinish mumkin. Shuning üchün, qilin"ghusi we qilinishi kérek bolghan birdin bir ish, weten ichige qaritilghan teshwiqat. Teshwiqatlar arqiliq xelqqe bu süyqestning arqisidin kélidighan bala-qazani her zaman eslitip turush, ularning ana tilgha bolghan muhebbitini kücheytish, bir türluk "jim-jit qarshiliq" usuli bilen, assimilyatsiyige jeng élan qilish, mewjutluq üchün tirkishish kérek. Bu tirkishish til we diniy étiqadtin ibaret 2 yönülüshte bolushi zörür. Millitimizning mewjutluqi mana shu 2 amilgha baghliq. Bugünki künde bizni xitaydin ayrip turidighan bir muhim chégra diniy étiqadimizdur. Mana shu 2 muhim chégrini qanche uzaq qoghdiyalisaq mewjutluqimizmu shunche uzun dawamlishidu. U, xelqni til we diniy étiqattin ibaret ikki nuqtida terbiyilesh, yéteklesh, sherqi turkistan teshkilatlarning qilishqa tégishlik xizmetlirining eng muhim noqtisi bolishi kérek dep qaraydu. Ghulam ependi maqaliside yene ana tilidin ayrilip, özining mewjutluqini yoqatqan, bashqa milletler heqqidimu misallar keltüridu. (Kamil tursun)