دوكتور گۈلچىن چاندارلىئوغلى مەھمۇت قەشقىرى تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000 يىللىقى خاتىرە يىغىنىدا

• ئىختىيارى مۇخبىرىمىز ئەركىن تارىمنىڭ بۇ ھەقتىكى مەلۇماتى
• Download story audio

دوكتور گۈلچىن چاندارلىئوغلى خانم ئىختىيارى مۇخبىرىمىز ئەركىن تارىم بىلەن.

ئىستانبۇلدا چاقىرىلغان ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇت قەشقىرى ۋە شەرقىي تۈركىستان ماۋزۇلۇق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا ئىلىم ئادەملىرى ناھايىتى مۇھىم ماقالىلارنى ئوقۇپ ئۆتتى. بۇلاردىن بىرى تۈركىيە مىمار سىنان ئۇنىۋېرسىتېتى ئوقۇتقۇچىسى پروفېسسور، دوكتور گۈلچىن چاندارلىئوغلۇنىڭ "ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇت قەشقىرى ۋە بۈگۈنكى قەشقەر" ناملىق ئىلمىي ماقالىسى ئىدى. ئۇ ماقالىسىنى بۇ يىل قەشقەرگە ئېلىپ بارغان زىيارىتىگە ئاساسلىنىپ تەييارلىغان بولۇپ، يىغىن ئەھلىنىڭ ئالاھىدە دىققەت ئېتىبارىنى قوزغىدى. بۈگۈنكى پروگرامىمىزدا بۇ ماقالىدىن ئارىيەلەر ئاڭلىتىمىز.

ئۇ سۆزىگە مۇنداق باشلىدى: ھۆرمەتلىك مىنىستىرىم، ھۆرمەتلىك ۋالى، ھۆرمەتلىك گېنېرال ۋە پروفېسسور، دوكتور تۇران يازگان، قىممەتلىك تۈركىستان دوستلىرى ۋە سۆيۈملۈك ياشلار، ھەممىڭلارغا سالام. مەن 1998-يىلى تۇنجى قېتىم شەرقىي تۈركىستانغا باردىم. ئۇ ۋاقىتتا ئۈرۈمچى ۋە تۇرپاننى كۆرگەن ئىدىم. 2006-يىلىدا بولسا ئۈرۈمچى، تۇرپان ۋە قەشقەرنى كۆرۈپ كەلدىم. مەن بۈگۈنكى يىغىندا بۇ يىل قەشقەرگە بارغان ۋاقتىمدا كۆرگەن بىلگەنلىرىمنى سىلەرگە رەسىملەر بىلەن كۆرسەتمەكچىمەن".

ئۇ رەسىملەرنى كۆرسىتىشكە باشلاشتىن بۇرۇن بەزى نەرسىلەرگە ئىزاھات بېرىپ مۇنداق دېدى:

"ئاسىيا قىتئەسىدە تۈركىي مىللەتلەر ياشاۋاتقان جۇغراپىيە، ئوخشىمايدىغان تارىخى مەنبەلەردە، خىتاي تارىخى مەنبەلىرىدە، ئىسلام مەنبەلىرىدە، بىزانس مەنبەلىرىدە، خەرىتىلەردە پەرقلىق ئىسىملار بىلەن ئاتالغان. بىز بۈيۈك تۈركىستان دېگەن يەر، كۆكتۈرك ۋە ئۇيغۇر خاقانلىقىنىڭ ھاكىمىيىتىدە بولغان يەرلەردۇر. بۇ يەر ئىسلام مەنبەلىرىدە تۈركىستان، بىزانس مەنبەلىرىدە تۈركىيە دەپ ئاتالغان. كېيىنكى مەزگىلدە تۈركىيە سۆزى غەرب تەرەپتە پەقەتلا تۈركىيىنىڭ ئىسمىنى بىلدۈرىدىغان ئاتالغۇغا ئايلانغان. كۈنىمىزدە چوڭ دۆلەتلەر بولۇپمۇ ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ يەر ئاستى بايلىقلىرىغا كۆز تىككەن دۆلەتلەر بۇ يەرنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن مۇجادىلە قىلىشقا باشلىدى. ئەلۋەتتە بۇلارنىڭ بېشىدا خىتاي، رۇسىيە ۋە غەرب دۆلەتلىرى كېلىدۇ. بۇ يەردە ئەڭ چوڭ مەسىلە كېيىنكى يىللاردا بىزگە تۈركىستان ئىسمىنى ئۇنۇتتۇرۇش ئۈچۈن قىلىنغان ھەرىكەتلەردۇر. يېقىن تارىخىمىزدا تۈركىستان ھەرخىل سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن غەربىي ۋە شەرقىي تۈركىستان دەپ ئىككىگە بۆلۈنىدۇ. شەرق تەرەپ خىتاينىڭ، غەرب تەرەپ بولسا رۇسىيىنىڭ سىياسى ھاكىمىيىتى ئاستىغا كىرىدۇ. غەرب مەنبەلىرىدە تۈركىستاننىڭ ئىسمى ئوتتۇرا ئاسىيا دەپ ئاتىلىشقا باشلايدۇ. خىتايلار نەشىر قىلغان كىتاپلاردا بولسا شەرقىي تۈركىستاننى شىنجاڭ دەپ ئۆزگەرتكەنلىكىنى كۆرىۋالالايمىز. خىتايچە بىلىدىغانلار ياخشى بىلىدۇ. بۇنىڭ مەنىسى يېڭى تۇپراق مەنىسىدە. مۇنداقچە ئېيتقاندا، يېڭى بېسىۋېلىنغان يەر دېمەكتۇر. بۈگۈن شەرقىي تۈركىستانغا بارسىڭىز ھەممە يەردە بۇ يەرنىڭ ئىسمىنىڭ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى دەپ يېزىلغانلىقىنى كۆرىۋالالايسىز. ئەمما بۇ رايوندا پەقەت ئۇيغۇرلارلا ئەمەس، ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز قاتارلىق مىللەتلەرمۇ ياشايدۇ".

گۈلچىن چاندارلىئوغلى قەشقەر شەھىرى ۋە مەھمۇت قەشقىرىنىڭ مازىرى كۆرسىتىلگەن رەسىملەرنى ئېكراندا كۆرسىتىشكە باشلىدى.

نەي بىلەن چېلىنغان مۇزىكا بىلەن بىرلىكتە سۇنۇلغان بۇ رەسىملەردە قەشقەردىكى ئۆي-ئىمارەتلەر، كوچا كويلار، سودا سېتىق قىلىۋاتقانلار، قاسساپ- ناۋايلار، كىچىك بالىلار كۆرسىتىلگەن بولۇپ، ئولتۇرغانلارنى قەشقەرگە بارغاندەك ھېسسىياتقا كەلتۈرگەن ئىدى.

بىز ئۇنىڭ بىلەن يىغىندىكى سۆزى ئاياقلاشقاندىن كېيىن سۆھبەت ئېلىپ باردۇق.

- ھۆرمەتلىك پروفېسسور، دوكتور گۈلچىن چاندارلىئوغلۇ، سىز تۈركىيىدە تونۇلغان بىر تارىخچى. بولۇپمۇ ئۇيغۇر تارىخى ھەققىدە كۆپ ئەسەرلىرىڭىز بار. سىز ئۇيغۇر دىيارىغا بېرىشتىن بۇرۇن ئۇيغۇر دىيارى ھەققىدە نىمىلەرنى ئويلىغان ئىدىڭىز. بارغاندىن كېيىن قانداق بىر ئۇيغۇر دىيارىنى كۆردىڭىز؟

- مەن 40 يىلدىن بۇيان شەرقىي تۈركىستان ھەققىدە ئاڭلىغانلىرىم، ئوقۇغانلىرىمغا ئوخشىمايدىغان بىر نەرسە كۆرمىدىم. شۇڭا ئۇ يەرگە بارغاندىن كېيىن مېنى ھەيران قالدۇرىدىغان بىر نەرسە بولمىدى.

- ئۇيغۇرلار بەخىتلىك ياشاۋەتىپتۇمۇ؟

- سىرتتىن قارىغاندا ئەلۋەتتە ناھايىتى بەخىتلىك. ئەمما بۇنى پۈتۈن خىتاي بىلەن سئېلىشتۇرغان ۋاقتىمىزدا ئۇيغۇرلارنىڭ ئىقتىسادى جەھەتتە قېيىن ئەھۋالدا ئىكەنلىكىنى كۆردۇم. خىتاينىڭ باشقا رايونلىرى ناھايىتى تەرەققى قىلغان ئىكەن.

- ئۇيغۇر دىيارىغا ئېلىپ بارغان بۇ قېتىمقى زىيارىتىڭىزدىن قانداق تەسىراتلارغا ئىگە بولدىڭىز؟

- كوچىدىكى، بازاردىكى ئىنسانلار ناھايىتى جەسۇر ئىدى. ئۇلار بىلەن راھەت مۇڭداشتۇق. ئەمما ئازراق ئوقۇغان كىشىلەر، زىيالىلەر بىز بىلەن پاراڭلىشىشتىن ئۆزىنى تارتتى. ياكى ئۇلارغا باشقىچە بېسىم بارمۇ، ئۇنى ئۇقالمىدىم. قەشقەرنىڭ كونا كوچىلىرى، ئۆيلىرى، خەلقنىڭ تۇرمۇش ئادەتلىرى بىزنىڭ تۈركىيەدىكى كىشىلەرنىڭ ئادەتلىرىگە ئوخشاش ئىدى. بۇلارنى كۆرگەندىن كېيىن مەن ناھايىتى تەسىرلەندىم. ئۆز يۇرتۇمغا بارغاندەك ھېس قىلدىم.

- سىز يېنىمىزدا بىر ئۇيغۇر ۋە خىتاي يولباشلىغۇچى بار ئىدى، دېدىڭىز. ئۇ يەردە بىرەر چەكلىمىگە ئۇچرىدىڭلارمۇ؟

- بىر چەكلىمىگە ئۇچرىمىدۇق. مۇزېيلارنى زىيارەت قىلغان ۋاقتىمىزدا رەسىم تارتىشقا ۋە سىنغا ئېلىشقا رۇخسەت قىلمىدى. لېكىن كوچا كويلاردا ھېچقانداق بىر چەكلىمىگە ئۇچرىمىدۇق.