Doktor gülchin chandarli'oghli mehmut qeshqiri tughulghanliqining 1000 yilliqi xatire yighinida

• Ixtiyari muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Doktor gülchin chandarli'oghli xanm ixtiyari muxbirimiz erkin tarim bilen.

Istanbulda chaqirilghan ulugh alim mehmut qeshqiri we sherqiy türkistan mawzuluq ilmiy muhakime yighinida ilim ademliri nahayiti muhim maqalilarni oqup ötti. Bulardin biri türkiye mimar sinan uniwérsitéti oqutquchisi proféssor, doktor gülchin chandarli'oghluning "ulugh alim mehmut qeshqiri we bügünki qeshqer" namliq ilmiy maqalisi idi. U maqalisini bu yil qeshqerge élip barghan ziyaritige asaslinip teyyarlighan bolup, yighin ehlining alahide diqqet étibarini qozghidi. Bügünki programimizda bu maqalidin ariyeler anglitimiz.

U sözige mundaq bashlidi: hörmetlik ministirim, hörmetlik wali, hörmetlik général we proféssor, doktor turan yazgan, qimmetlik türkistan dostliri we söyümlük yashlar, hemminglargha salam. Men 1998-yili tunji qétim sherqiy türkistan'gha bardim. U waqitta ürümchi we turpanni körgen idim. 2006-Yilida bolsa ürümchi, turpan we qeshqerni körüp keldim. Men bügünki yighinda bu yil qeshqerge barghan waqtimda körgen bilgenlirimni silerge resimler bilen körsetmekchimen".

U resimlerni körsitishke bashlashtin burun bezi nersilerge izahat bérip mundaq dédi:

"Asiya qit'eside türkiy milletler yashawatqan jughrapiye, oxshimaydighan tarixi menbelerde, xitay tarixi menbeliride, islam menbeliride, bizans menbeliride, xeritilerde perqliq isimlar bilen atalghan. Biz büyük türkistan dégen yer, köktürk we Uyghur xaqanliqining hakimiyitide bolghan yerlerdur. Bu yer islam menbeliride türkistan, bizans menbeliride türkiye dep atalghan. Kéyinki mezgilde türkiye sözi gherb terepte peqetla türkiyining ismini bildüridighan atalghugha aylan'ghan. Künimizde chong döletler bolupmu ottura asiyaning yer asti bayliqlirigha köz tikken döletler bu yerni qolgha keltürüsh üchün mujadile qilishqa bashlidi. Elwette bularning béshida xitay, rusiye we gherb döletliri kélidu. Bu yerde eng chong mesile kéyinki yillarda bizge türkistan ismini unutturush üchün qilin'ghan heriketlerdur. Yéqin tariximizda türkistan herxil sewebler tüpeylidin gherbiy we sherqiy türkistan dep ikkige bölünidu. Sherq terep xitayning, gherb terep bolsa rusiyining siyasi hakimiyiti astigha kiridu. Gherb menbeliride türkistanning ismi ottura asiya dep atilishqa bashlaydu. Xitaylar neshir qilghan kitaplarda bolsa sherqiy türkistanni shinjang dep özgertkenlikini köriwalalaymiz. Xitayche bilidighanlar yaxshi bilidu. Buning menisi yéngi tupraq meniside. Mundaqche éytqanda, yéngi bésiwélin'ghan yer démektur. Bügün sherqiy türkistan'gha barsingiz hemme yerde bu yerning ismining shinjang Uyghur aptonom rayoni dep yézilghanliqini köriwalalaysiz. Emma bu rayonda peqet Uyghurlarla emes, Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq milletlermu yashaydu".

Gülchin chandarli'oghli qeshqer shehiri we mehmut qeshqirining maziri körsitilgen resimlerni ékranda körsitishke bashlidi.

Ney bilen chélin'ghan muzika bilen birlikte sunulghan bu resimlerde qeshqerdiki öy-imaretler, kocha koylar, soda sétiq qiliwatqanlar, qassap- nawaylar, kichik balilar körsitilgen bolup, olturghanlarni qeshqerge barghandek héssiyatqa keltürgen idi.

Biz uning bilen yighindiki sözi ayaqlashqandin kéyin söhbet élip barduq.

- Hörmetlik proféssor, doktor gülchin chandarli'oghlu, siz türkiyide tonulghan bir tarixchi. Bolupmu Uyghur tarixi heqqide köp eserliringiz bar. Siz Uyghur diyarigha bérishtin burun Uyghur diyari heqqide nimilerni oylighan idingiz. Barghandin kéyin qandaq bir Uyghur diyarini kördingiz?

- Men 40 yildin buyan sherqiy türkistan heqqide anglighanlirim, oqughanlirimgha oxshimaydighan bir nerse körmidim. Shunga u yerge barghandin kéyin méni heyran qalduridighan bir nerse bolmidi.

- Uyghurlar bexitlik yashawetiptumu?

- Sirttin qarighanda elwette nahayiti bexitlik. Emma buni pütün xitay bilen s'élishturghan waqtimizda Uyghurlarning iqtisadi jehette qéyin ehwalda ikenlikini kördum. Xitayning bashqa rayonliri nahayiti tereqqi qilghan iken.

- Uyghur diyarigha élip barghan bu qétimqi ziyaritingizdin qandaq tesiratlargha ige boldingiz?

- Kochidiki, bazardiki insanlar nahayiti jesur idi. Ular bilen rahet mungdashtuq. Emma azraq oqughan kishiler, ziyaliler biz bilen paranglishishtin özini tartti. Yaki ulargha bashqiche bésim barmu, uni uqalmidim. Qeshqerning kona kochiliri, öyliri, xelqning turmush adetliri bizning türkiyediki kishilerning adetlirige oxshash idi. Bularni körgendin kéyin men nahayiti tesirlendim. Öz yurtumgha barghandek hés qildim.

- Siz yénimizda bir Uyghur we xitay yolbashlighuchi bar idi, dédingiz. U yerde birer cheklimige uchridinglarmu?

- Bir cheklimige uchrimiduq. Muzéylarni ziyaret qilghan waqtimizda resim tartishqa we sin'gha élishqa ruxset qilmidi. Lékin kocha koylarda héchqandaq bir cheklimige uchrimiduq.