Һашар - у қул әмгики


2007.07.13

Хитайда қара хумдан вәқәлири паш болуп , қул ишлитиш сәтчилики оттуриға чиққан буян бу һәқтики мулаһизиләр пүтүн дуня миқясида давам әтмәктә. Җүмлидин мәзкур мәсилә үстидә тәпәккүр йүзгүзгән бәзи уйғурлар , хитайдики қара хумданлардин қуллуққа тутулған ишчиларни қутулдурулуш , уларниң қануний һоқуқ мәнпәәтлири , иш һәққи вә башқа төләмлирини қайтуруш ишлири елип бериливатиду .

Гәрчә хитай даирилири қанунсиз адәм ишлитишкә қәтий қарши туруп , уни тазилап түгитиш үчүн мәхсус қанун чиқирип һәрикәт елип бериватқан болсиму , әмма уйғур елидә, бу хил хитай һөкүмити бастуруватқан қул әмгики йәни һәқсиз ишлитиш, мәҗбурий ишлитиш , қанунға хилап һалда адәм ишлитишләр һазирға қәдәр давамлашмақта . У болсиму һашар.

Уйғур деһқанлири қачан һашардин қутулдурилиду ? дегәндәк мулаһизиләрни оттуриға қоймақта . Бу һәқтә уйғурларниң инсани һәқ ‏- һоқуқлири үчүн паалийәт елип бериватқан америкидики уйғур кишилик һоқуқ программиси дериктори алим сейитоф әпәнди мухбиримиз гүлчеһрәниң зияритини қобул қилип "һашар , у қул әмгики " дәп көрсәтти.

Алим сейтоф әпәндигә берилгән суаллар.

-- Сизгиму мәлум нөвәттә , хитайда қара хумдан вәқәси паш болуп хитайниң нурғун җайлирида һәтта уйғур елидиму ишчиларни қул орнида ишләткән мәсилиләр оттуриға чиқти , әмма йиллардин буян пәқәт уйғур елидила давамлишип келиватқан қанунсиз адәм ишлитиш характеригә ятидиған һашар әмгики тилға елинмиди. Һәммимизгә мәлум , уйғур деһқанлири һәқсиз ,мәҗбурий қатнишидиған, әмгәк җәрянида яриланса һәтта өлүп кәтсиму һәқ тәләп дәваси болмайдиған бу һашар һазирға қәдәр давам әтмәктә. Сизниңчә һашарму қул әмгикигә кирәмду ?

-- Хитай һөкүмити мәхсус һөҗҗәт чүшүрүп уйғур елидә һашарни 2005 - йилиниң ахирғичә пүтүнләй бикар қилидиғанлиқини елан қилған иди. Әмма уйғур деһқанлири бүгүнгә қәдәр һашардин қутулмиди . Бу йәрдики мәсилини бәзиләр йәрлик кадирлардин көрсә , йәнә бәзиләр хитай мәркизи һөкүмитиниң көз боямчилиқи , әмәлийәттә сиясәтни шулар чүшүриду . Пәқәт йезилардики йәрлик кадирлар иҗра қилиду халас дегән қарашларни оттуриға қоюшиду ?сизниңчә бу сиясәтни ким йүргүзүватиду ? әсла намратлиқтин қутулмиған җапакәш деһқанларни бикарлиқ һашарға тутуп,бармиғанлиридин җәриманә елип дегәндәк уларни техиму намратлиққа иттириштики мәқсәт немә?

-- Сиз һашарни қул әмгики дәп кесип ейттиңиз , игилигән мәлуматлиримизға асасланғанда деһқанларму һашардин омумйүзлүк қақшайду. Әмма уйғур хәлқиниң % 80 ини игиләйдиған һашарға тутулуватқан ашу деһқанлар өзиниң қуллуқ әмгикигә тутулуватқанлиқини , қануний һәқ ‏- һоқуқлириниң дәпсәндә қиливатқанлиқини чүшәнмигәчкә буниңға наразилиқ билдүрәлмәйватамду яки буниңда башқа сәвәбләр барму сизниңчә?

-- Уйғурларниң кишилик һоқуқ мәсилилирини дуняға аңлитиш үчүн паалийәт қиливатисиләр , шундақла уйғур деһқанларниң һашарға учраш мәсилисиму силәр һәл қилиш йолини издәватқан мәсилиниң бири . Уйғур хәлқиниң һәқсиз мәҗбурий һашарға тутулуш мәсилисини аңлитшта қандақ хизмәтләрни ишлидиңлар ? буниң нәтиҗиси қанчилик бир тонуштуруп өтсиңиз?

-- Әмди һалқилиқ бир мәсилә , уйғур деһқанлириниң һашарға тутулушиниң қанунсиз икәнликини тонуш һәмдә буниңға қарита инкас қайтуруш мәсилисигә кәлсәк , хитай һөкүмитиниң қаттиқ қол сиясити астида яшаватқан уйғурлар һашарға охшаш қанунсиз әмгәккә селинип инсаний һәқ -һоқуқлири бивастә дәпсәндичиликкә учраватқанлиқидәк әрзини кимгә , қандақ аңлитиши керәк , бу һәқтә мувапиқ тәдбир яки йол барму ‏- йоқ ? көз қарашлириңизни оттуриға қоюп бақсиңиз?

юқиридики улиништин, мухбиримиз гүлчеһрәниң суаллириға бәрилгән җавапларни аңлайсиз

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.