Америка дөләт мудапиә министири доналд рамсфелд оттура асияда

Америка дөләт мудапиә министири доналд рамсфелд қирғизистан манас һәрбий базисида әскәрләргә сөз қилмақта. AFP

25-Июл күни америка дөләт мудапиә министири доналд рамсфелд бишкәккә йетип келип, өзиниң оттура асиядики қирғизистан вә таҗикистанға қаратқан интайин муһим оттура асия сәпирини башлиди.

Америка дөләт мудапиә министириниң бу қетимқи бишкәк сәпири америка қошма шитатлири үчүнла әмәс бәлки, оттура асия райони үчүн муһим әһмийәтлик болуп, хәвәрләргә қариғанда бәш бурҗәклик бинаниң рәһбири қирғизистан президенти қурманбек бақийев вә қирғизистан дөләт мудапиә министири қатарлиқ юқири дәриҗилик әрбаблар билән мәхсус бу җайдики америка һәрбий базисиниң тәқдири җүмлидин униң қирғизистанда давамлиқ вә узун муддәт туруш –турмаслиқ мәсилиси һәмдә америкиниң йеңи қирғизистан һөкүмити билән болған һәрбий-сиясий һәмкарлиқлири вә башқа бир қатар мәсилиләр бойичә сөһбәт өткүзиду.

Америкиниң оттура асияда һәрбий җәһәттин мәвҗут болуп туруши хитай билән русийиниң наразилиқини қозғиди

Шәкилләнгән шараитқа асасән қирғизистан инсан һоқуқи комитети шундақ һесаблайдуки, қирғизистанға нисбәтән әмәлий тәһдид ғәрб дөләтлири вә америка қошма шитатлиридин әмәс бәлки, зор дәриҗидә демократийә йолдин өзини қачурған, мустәбитлик түзүм һөкүмранлиқ қиливатқан шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға әза дөләтләрдин келиду.

Тәһлилләргә қариғанда бу америка дөләт мудапиә министириниң йеқинқи йерим йил ичидики иккинчи қетимлиқ бишкәк зиярити болуп, бу қетимқисиниң алдинқи қетимлиқи билән рошән пәрқлиқ тәрипи шуки, рамсфелд әпәнди бу нөвәт қирғизистан рәһбәрлири билән америка һәрбий базисиниң туруш вақти һәққидә ениқ бир қарарға келип, йеқинда шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати елан қилған америкиниң оттура асиядики һәрбий базилирини тақаш чақириқиға җаваб бериши мумкин.

Мәлумки, 6-июл күни, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға әза дөләтләр рәһбәрлириниң астана йиғинида афғанистандики урушниң ахирлишиши билән америкиниң оттура асиядики һәрбий базилириниң вәзиписиниң ахирлашқанлиқи, шуниң үчүн бу базиларни тақап, америкиниң өз қошунлирини елип чиқип кетиши мәсилиси музакирә қилинған иди. Көзәткүчиләр бу қарарниң хитай билән русийиниң ирадисигә вәкиллик қилидиғанлиқи, қирғизистан қатарлиқ оттура асия дөләтлири қудрәтлик русийә билән хитайниң бесими астида қалғанлиқи үчүн амалсизлиқтин буниңға аваз қошқанлиқини илгири сүрмәктә.

Русийә билән хитайниң башламчилиқидики шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң бу тәлипи америкиниң ташқи сиясий вә дөләт мудапиә саһәсидики әрбабларни үмидсизләндүргән болуп, америка қошунлирини елип чиқип кетиш керәкму-керәк әмәсму дегән тема муһим муназиригә айланди. 19-Июл күни америка дөләт мәҗлиси бу мәсилидә бир чүшәнчигә келип, нөвәттә русийә билән хитайниң оттура асиядики мәмликәтләргә бесим ишлитип, америкиниң тәсирини сиқип чиқиришқа уруниватқанлиқи тонуп йетилди.

Өзбекистан билән қирғизистан һәрбий базиларни халамду?

Хәвәрләргә қариғанда, америкиниң һәрбий базисини сақлап қелиш-қалмаслиқ мәсилиси һәққидә қирғизистан җамаити ичидиму муназириләр мәвҗут болуп, азатлиқ радиосиниң учуриға қариғанда көплигән қирғизистан зиялийлир вә сиясийонлири америка һәрбй базисиниң турушиниң қирғизистанниң дөләт мәнпәәтигә уйғун икәнликини оттуриға қойған. Президент қурманбек бақийев болса бу мәсилидә америка билән сөһбәтлишишни тәшәббус қилған.

Әмма, өзбекистандики вәзийәт башқичә болуп, у җайда хәлқ өзлириниң бу мәсилә һәққидики қарашлирини әркин ипадә қилалмайду. Ислам керимоф һөкүмити әнҗан вәқәси мунасивити билән америкиниң өзбекистанни тәнқид қилиши, уни демократийилик ислаһатқа чақириши шуниңдәк әнҗан вәқәсини тәкшүрүшни тәләп қилиши нәтиҗисидә америкиға нарази болған. Шуниң билән ислам керимоф, русийә вә хитай билән иттипақ түзүп, улар билән бирликтә өзбекистан вә қирғизистандики америка қошунлирини һәйдәп чиқармақчи болған. Әмма, өзбекистан өктичилириниң көз қариши ислам керимофқа қарши болуп, өзбек өктичилиридин муһәммәд салиһ вә җаһангир мәмәтоп қатарлиқлар вашингтонниң өз қошунлирини давамлиқ өзбекистанда турғузушини һәтта хитай вә русийиниң оттура асиядики тәсирини йоқитишни арзу қилидикән.

Қирғизистанға тәһдид кимдин келиду?

Русийә билән хитайниң бирлишип, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатидин пайдилинип, америкиниң оттура асиядики тәсир күчини йоқитишқа урунуши қирғизистандики демократик өктичиләр вә инсан һоқуқи паалийәтчилириниңму наразилиқини қозғиған. Америка дөләт мудапиә министири доналд рамсфелдниң бишкәккә йетип келиши мунасивити билән баянат елан қилған қирғизистан инсан һоқуқи комитети шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға әза дөләтләрниң җүмлидин русийә вә хитай қатарлиқларниң кишилик һоқуқни аяқ асти қилғанлиқи, мәзкур тәшкилатқа әза қирғизистандин башқа дөләтләрдә мустәбитлик, һакиммутләқлиқ түзүм давамлишиватқанлиқини, русийә вә хитайниң илгири әсқәр ақайев билән зич һәмкарлишип, униң өз хәлқиниң демократик һоқуқлирини аяқ –асти қилишини қоллиғанлиқини мисал қилип көрситип, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң демократийини қоллайдиған америкини оттура асиядин сиқип чиқиришқа урунишиға болған наразилиқини билдүргән.

Қирғизистан инсан һоқуқи комитетиниң рәиси рамазан дирилдайев әпәнди бу баянатта мундақ дәп көрсәткән:

"Шаңхәй һәмкарлиқидики дөләтләр һеч қачан әсқәр ақайевниң хәлқ өктичи рәһбәрлири вә башқа өктичиләрни тәқипләш һәм уларни қолға елишктәк түзүмини әйиблимиди. Ақайев түзүмини пәқәт америка қатарлиқ ғәрб вә явропа дөләтлирила әйиблиди. Улар бекназаров, турғуналийев, қулоп қатарлиқ өктичи рәһбәрлириниң һоқуқини қоғдиди һәмдә қирғизистандики демократийилик өзгиришни қоллиди."

Рамазан дирилдайев әпәнди баянатиниң ахирсида қирғизистан үчүн һәқиқи тәһдид мәсилиси һәққидә тохтилип мундақ дәп көрсәткән:

" Шәкилләнгән шараитқа асасән қирғизистан инсан һоқуқи комитети шундақ һесаблайдуки, қирғизистанға нисбәтән әмәлий тәһдид ғәрб дөләтлири вә америка қошма шитатлиридин әмәс бәлки, зор дәриҗидә демократийә йолдин өзини қачурған, мустәбитлик түзүм һөкүмранлиқ қиливатқан шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға әза дөләтләрдин келиду. Қирғизистан инсан һоқуқи комитети шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң қурулғандин буянқи паалийәтлиригә диққәт қилған болуп, униң һесаблишичә, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати рамкиси астида түзүлгән һәмдә бу қетимқи астана хитапнамисини өз ичигә алған көп сандики һөҗҗәтләр диний әсәбийликкә қарши туруш шоари астида инсан һоқуқини вә инсан әркинликини чәкләшкә қаритилған"

Қирғизистан инсан һоқуқи комитети ахирида, қирғизистандики һәрбий базилар мәсилисидә өз мәйданини билдүрүп мундақ баян қилиду:

"Әгәрдә чәтәл қошунлирини қирғизистандин елип чиқип кетиш тоғра кәлсә, у чағда бирла вақитта кант райониға җайлашқан русийә һәрбий базисиму елип чиқип кетилиши керәк, униң үстигә техи русийә тәрәп җумһурийәт территорийисини ишләткәнлики үчүн һеч һәқ төлимигән".

Азадлиқ радиосиниң учуриға қариғанда америка қирғизистанға 14-15 йил ичидә изчил түрдә иқтисадий ярдәмләрни берип кәлгән болуп, берилгән ярдәмләр бир милярд долларға йәткән. Әмма, русийә тәрәп қирғизистандин елишқа тегишлик 160 милйон доллар қәрзидин кәчмәйдиғанлиқини билдүрмәктә. (Үмидвар)