Amérika dölet mudapi'e ministiri donald ramsféld ottura asiyada

Amérika dölet mudapi'e ministiri donald ramsféld qirghizistan manas herbiy bazisida eskerlerge söz qilmaqta. AFP

25-Iyul küni amérika dölet mudapi'e ministiri donald ramsféld bishkekke yétip kélip, özining ottura asiyadiki qirghizistan we tajikistan'gha qaratqan intayin muhim ottura asiya sepirini bashlidi.

Amérika dölet mudapi'e ministirining bu qétimqi bishkek sepiri amérika qoshma shitatliri üchünla emes belki, ottura asiya rayoni üchün muhim ehmiyetlik bolup, xewerlerge qarighanda besh burjeklik binaning rehbiri qirghizistan prézidénti qurmanbék baqiyéw we qirghizistan dölet mudapi'e ministiri qatarliq yuqiri derijilik erbablar bilen mexsus bu jaydiki amérika herbiy bazisining teqdiri jümlidin uning qirghizistanda dawamliq we uzun muddet turush –turmasliq mesilisi hemde amérikining yéngi qirghizistan hökümiti bilen bolghan herbiy-siyasiy hemkarliqliri we bashqa bir qatar mesililer boyiche söhbet ötküzidu.

Amérikining ottura asiyada herbiy jehettin mewjut bolup turushi xitay bilen rusiyining naraziliqini qozghidi

Shekillen'gen shara'itqa asasen qirghizistan insan hoquqi komitéti shundaq hésablayduki, qirghizistan'gha nisbeten emeliy tehdid gherb döletliri we amérika qoshma shitatliridin emes belki, zor derijide démokratiye yoldin özini qachurghan, mustebitlik tüzüm hökümranliq qiliwatqan shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerdin kélidu.

Tehlillerge qarighanda bu amérika dölet mudapi'e ministirining yéqinqi yérim yil ichidiki ikkinchi qétimliq bishkek ziyariti bolup, bu qétimqisining aldinqi qétimliqi bilen roshen perqliq teripi shuki, ramsféld ependi bu nöwet qirghizistan rehberliri bilen amérika herbiy bazisining turush waqti heqqide éniq bir qarargha kélip, yéqinda shangxey hemkarliq teshkilati élan qilghan amérikining ottura asiyadiki herbiy bazilirini taqash chaqiriqigha jawab bérishi mumkin.

Melumki, 6-iyul küni, shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler rehberlirining astana yighinida afghanistandiki urushning axirlishishi bilen amérikining ottura asiyadiki herbiy bazilirining wezipisining axirlashqanliqi, shuning üchün bu bazilarni taqap, amérikining öz qoshunlirini élip chiqip kétishi mesilisi muzakire qilin'ghan idi. Közetküchiler bu qararning xitay bilen rusiyining iradisige wekillik qilidighanliqi, qirghizistan qatarliq ottura asiya döletliri qudretlik rusiye bilen xitayning bésimi astida qalghanliqi üchün amalsizliqtin buninggha awaz qoshqanliqini ilgiri sürmekte.

Rusiye bilen xitayning bashlamchiliqidiki shangxey hemkarliq teshkilatining bu telipi amérikining tashqi siyasiy we dölet mudapi'e sahesidiki erbablarni ümidsizlendürgen bolup, amérika qoshunlirini élip chiqip kétish kérekmu-kérek emesmu dégen téma muhim munazirige aylandi. 19-Iyul küni amérika dölet mejlisi bu mesilide bir chüshenchige kélip, nöwette rusiye bilen xitayning ottura asiyadiki memliketlerge bésim ishlitip, amérikining tesirini siqip chiqirishqa uruniwatqanliqi tonup yétildi.

Özbékistan bilen qirghizistan herbiy bazilarni xalamdu?

Xewerlerge qarighanda, amérikining herbiy bazisini saqlap qélish-qalmasliq mesilisi heqqide qirghizistan jama'iti ichidimu munaziriler mewjut bolup, azatliq radi'osining uchurigha qarighanda köpligen qirghizistan ziyaliylir we siyasiyonliri amérika herby bazisining turushining qirghizistanning dölet menpe'etige uyghun ikenlikini otturigha qoyghan. Prézidént qurmanbék baqiyéw bolsa bu mesilide amérika bilen söhbetlishishni teshebbus qilghan.

Emma, özbékistandiki weziyet bashqiche bolup, u jayda xelq özlirining bu mesile heqqidiki qarashlirini erkin ipade qilalmaydu. Islam kérimof hökümiti enjan weqesi munasiwiti bilen amérikining özbékistanni tenqid qilishi, uni démokratiyilik islahatqa chaqirishi shuningdek enjan weqesini tekshürüshni telep qilishi netijiside amérikigha narazi bolghan. Shuning bilen islam kérimof, rusiye we xitay bilen ittipaq tüzüp, ular bilen birlikte özbékistan we qirghizistandiki amérika qoshunlirini heydep chiqarmaqchi bolghan. Emma, özbékistan öktichilirining köz qarishi islam kérimofqa qarshi bolup, özbék öktichiliridin muhemmed salih we jahan'gir memetop qatarliqlar washin'gtonning öz qoshunlirini dawamliq özbékistanda turghuzushini hetta xitay we rusiyining ottura asiyadiki tesirini yoqitishni arzu qilidiken.

Qirghizistan'gha tehdid kimdin kélidu?

Rusiye bilen xitayning birliship, shangxey hemkarliq teshkilatidin paydilinip, amérikining ottura asiyadiki tesir küchini yoqitishqa urunushi qirghizistandiki démokratik öktichiler we insan hoquqi pa'aliyetchiliriningmu naraziliqini qozghighan. Amérika dölet mudapi'e ministiri donald ramsféldning bishkekke yétip kélishi munasiwiti bilen bayanat élan qilghan qirghizistan insan hoquqi komitéti shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerning jümlidin rusiye we xitay qatarliqlarning kishilik hoquqni ayaq asti qilghanliqi, mezkur teshkilatqa eza qirghizistandin bashqa döletlerde mustebitlik, hakimmutleqliq tüzüm dawamlishiwatqanliqini, rusiye we xitayning ilgiri esqer aqayéw bilen zich hemkarliship, uning öz xelqining démokratik hoquqlirini ayaq –asti qilishini qollighanliqini misal qilip körsitip, shangxey hemkarliq teshkilatining démokratiyini qollaydighan amérikini ottura asiyadin siqip chiqirishqa urunishigha bolghan naraziliqini bildürgen.

Qirghizistan insan hoquqi komitétining re'isi ramazan dirildayéw ependi bu bayanatta mundaq dep körsetken:

"Shangxey hemkarliqidiki döletler héch qachan esqer aqayéwning xelq öktichi rehberliri we bashqa öktichilerni teqiplesh hem ularni qolgha élishktek tüzümini eyiblimidi. Aqayéw tüzümini peqet amérika qatarliq gherb we yawropa döletlirila eyiblidi. Ular béknazarow, turghunaliyéw, qulop qatarliq öktichi rehberlirining hoquqini qoghdidi hemde qirghizistandiki démokratiyilik özgirishni qollidi."

Ramazan dirildayéw ependi bayanatining axirsida qirghizistan üchün heqiqi tehdid mesilisi heqqide toxtilip mundaq dep körsetken:

" Shekillen'gen shara'itqa asasen qirghizistan insan hoquqi komitéti shundaq hésablayduki, qirghizistan'gha nisbeten emeliy tehdid gherb döletliri we amérika qoshma shitatliridin emes belki, zor derijide démokratiye yoldin özini qachurghan, mustebitlik tüzüm hökümranliq qiliwatqan shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletlerdin kélidu. Qirghizistan insan hoquqi komitéti shangxey hemkarliq teshkilatining qurulghandin buyanqi pa'aliyetlirige diqqet qilghan bolup, uning hésablishiche, shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astida tüzülgen hemde bu qétimqi astana xitapnamisini öz ichige alghan köp sandiki höjjetler diniy esebiylikke qarshi turush sho'ari astida insan hoquqini we insan erkinlikini chekleshke qaritilghan"

Qirghizistan insan hoquqi komitéti axirida, qirghizistandiki herbiy bazilar mesiliside öz meydanini bildürüp mundaq bayan qilidu:

"Egerde chet'el qoshunlirini qirghizistandin élip chiqip kétish toghra kelse, u chaghda birla waqitta kant rayonigha jaylashqan rusiye herbiy bazisimu élip chiqip kétilishi kérek, uning üstige téxi rusiye terep jumhuriyet térritoriyisini ishletkenliki üchün héch heq tölimigen".

Azadliq radi'osining uchurigha qarighanda amérika qirghizistan'gha 14-15 yil ichide izchil türde iqtisadiy yardemlerni bérip kelgen bolup, bérilgen yardemler bir milyard dollargha yetken. Emma, rusiye terep qirghizistandin élishqa tégishlik 160 milyon dollar qerzidin kechmeydighanliqini bildürmekte. (Ümidwar)