Xu yawbangning emeliyetliridiki démokratiye élméntliri (1)

1989-Yili aprilda béyjingdiki oqughuchilar sabiq kommunist partiye rehbiri xu yawbangning resimi aldigha gül qoymaqta. AFP

"Amérika awazi" ning xewiride éytilishiche, 11 - ayning 20 - küni xu yawbang ependining 90 yilliq xatire küni. Xitay mushu künde xu yawbangni xatirilesh murasimi ötküzidu.

Xu yawbang 1980 - yilidin 86 - yilighiche merkiziy komitétning bash shujisi bolup turghan mezgilde xitayda erkinlik ewj alghan. Xu yawbang wapat bolghandin kéyin, xelq istixiyilik halda xu yawbangni xatirilidi. Xitayda bundaq xatirilesh pa'aliyetlirige ulap dawamlashqan keng kölemlik démokratik heriketler 1989 - yilining 4 - iyun künide xitay kommunist partiyisi teripidin qoralliq basturulup axirlashti. Shuningdin kéyin eyni waqittiki démokratik idiyini eslesh hazirgha qeder cheklinip kelmekte. Bundaq ehwal astida, xitay hökümitining xu yawbangni xatirilishi, xuddi 60 - yillarda shenshi ölkiside xu yawbangning yardemchisi bolup ishligen linmu ependi éytqandek, gerche xujintaw xu yawbangni xatirileshte muqami töwen, shundaqla xu yawbang bilen déng shawping otturisidiki ixtilaplardin ashkarilashtin özini qachuriwatqan bolsimu, emma xu yawbangni xatirileshning özi bir bösüsh xaraktérliq hadise.

Eger xelq bizni yaqturmisa, biz textttin chüshüp kétishimiz kérek

"Yéngi esir zhornili" ning 11 - ayning 1 - künidiki sanida xu yawbangning xizmet emeliyetliridiki démokratiye élémintliri heqqide élan qilin'ghan obzorda bayan qilinishiche, kommunist partiye rehberliri ichidiki qaysi biridin qalghan xatirileshke erziydighan meniwi miraslar bar déyilse, xu yawbang xizmet emeliyetliride teshebbus qilghan démokratik idiye shuning biri bolalaydu.

"Yéngi esir zhornili" da élan qilin'ghan xu yawbangning xizmet emeliyetliridiki démokratiye élémintliri heqqide yürgüzülgen mulahizide bayan qilinishiche, xuddi xu yawbangning meslihetchirining biri bolghan ru'enming ependi éytqandek, xu yawbang xitay kommunist partiyisi tarixidiki démokratiyini teshebbus qilip ötken rehberlerning biri. "Eger xelq bizni yaqturmisa, biz textttin chüshüp kétishimiz kérek" dégen bu söz xu yawbang nurghun sorunda tekitlep éytqan meshhur söz. Bu sözni beziler alqishlisa, beziler jimjit halda qarshi turup kelmekte.

Xu yawbang sözliride yene xelqning rayigha béqip ish qilishni tekitlep kelgen. "Xelq géziti" ning sabiq bashliqi xu jiwéy ependi xu yawbang wapat bolghanliqining 10 yilliqini xatirilep yazghan maqalisida bayan qilghandek, xu yawbang béyjing shehirining shiden kochisidiki "démokratiye témi" dep atalghan jayda maqale élan qilghan kishilerni qoghdashni tapilighan. Hetta bundaq "démokratiye témi" dégen shekilni jongsen baghchisdimu, bashqa jaylardimu sinaq qilishqa qoshulghan.

"Köpchilikni asasiy qanunida belgilen'gen erkinlikni jari qildurushqa chaqirimen"

Xu yawbangning xizmet emeliyetliridiki démokratiye élémintliri heqqide yürgüzülgen mulahizide bayan qilinishiche, xu yawbang ependi 1979 - yili 6 - ayda échilghan memliketlik xelq qurultiyining 2 qétimliq yighinida "men bashtin axir hemme kishi özining démokratiye hoquqini tuluq ishlitishini quwwetlep kéliwatimen. Men köpchilikni dölitimizning asasiy qanunida belgilen'gen erkinlikni eng zor derijide jari qildurushqa chaqirimen. Men mushundaq désem, merkezning bezi yighinlirida buni merkizi komitétning 4 asasiy pirinsipta ching turush belgilimisige xilapliq qilghanliq dep tenqitliniwatimen. Buningdin kéyin her qanche köp qarshiliqqa uchrisammu, emma men yenila öz pikrimde qalimen" dégen.

Kommunist partiyini yashisun démey, xelq yashisun déyishi kérek

Xu yawbangning xizmet emeliyetliridiki démokratiye élémintliri heqqide yürgüzülgen mulahizide bayan qilinishiche, xu yawbang emeldarlardiki heshemetchilikni yaqturmaytti. U sözliride amérikida pirizédéntlarmu xuddi adettiki déhqan emgekchidekla, héchkim bashqilar aldida özige temenna qoymaydu. Hemme kishi özining ishi bilen meshghul, men buni yaxshi körimen, dégen. - Li ruy ependi "wénxuy heptilik géziti" ning 2005 - yil 10 - ayning 7 - künidiki sanida élan qilghan eslimiside shundaq dep bayan qilin'ghan: xu yawbangning a'ilisidiki bir yighilishta, a'ile ezaliridin biri "bir maqalida, adette aghzidin 'yashisun' dégen gep chiqip baqmighan déng shawping 4 kishilik guruh yoqitilghanda 'yashisun kommunist partiye' dep towlighan dep teswirliniptu, dégende, yene bir a'ile ezasi kommunist partiyini yashisun démey, xelq yashisun déyishi kérek idi, dégende xu yawbang bu köz qarishini testiqlighan. 80 - Yillardiki erkinlikni séghinidighan kishiler emdi xitay hökümiti xu yawbangni xatirileydighanlighigha nezer salmaqta. (Weli)