Xitaydiki eng nopuzluq tarixshunas Uyghur jyen bozen ependige mawzédong qandaq ziyankeshlik qilghan? (2)

• Muxbirimiz welining bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitaydiki eng nopuzluq tarixshunas jyen bozen ependi. (1898.4.14-1968.12.18)

Ötken esrning 60 ‏- yillirida xitaydiki "medeniyet inqilabi" dep atalghan emeliyettiki 10 yilliq medeniyet xaniweyranchiliqi jeryanida, ziyankeshlikke uchrap ölüp ketken alimlarning ichide béyjing uniwérsitétining proféssori, xitaydiki eng nopuzluq tarixshunas Uyghur jyen bozen ependimu bar.

Bashtin -axir mawzédongning biwaste ziyankeshlikige uchrighan

Jyen bozen ependining ölümi bir pewqul'adde hadise dep qarilishi kérek, ‏- dep bayan qilidu aptor wang yuchin "közitish zhurnili"da élan qilghan "medeniyet inqilabida ziyankeshlikke uchrighan jyen bozen ependi heqqide" dégen maqaliside. Aptor hazir amérikining chikago uniwérsitétida proféssor bolup ishlewatidu. Aptor bu maqale arqiliq xitaydiki eng nopuzluq tarixshunaslarning biri bolghan Uyghur jyen bozen ependining bashtin -axir mawzédongning biwaste ziyankeshlikige uchrighanliqining pakitlirini ashkarilighan.

‏- Béyjing uniwérsitéti teripidin 1998 ‏-yili neshr qilin'ghan "béyjing uniwérisitétida yüz bergen chong weqeler" dégen kitabta bayan qilinishiche, ‏- dep maqalisini dawamlashturidu aptori wang yuchin, ‏- mawzédong kishilerni jyen bozenni tartip chiqirishqa tekrar -tekrar küshkürtkendin kéyin, béyjing uniwérisitéti partkomi 1966 ‏- yili 4 ‏- ayning 7 ‏- küni "hazirqi muhim noqta jyen bozenning mesilisige tutush qilish" dep qarar chiqarghan. Shuningdin kéyin taki bu partkom 6 ‏-ayning 1 ‏- küni özi aghdurulup ketkiche bolghan ariliqta, jyen bozen ependi xilmu-xil sorunlarda béshi egküzülüp, béli mükcheytilip, boynigha qara taxta ésip "köresh" ke élinip, urup, haqaretlinip , kochida sazayi qilinip turghan.

Maw zédong özi yaxshi körmeydighan meshhur kishilerning edipini bérishte "qizil qoghdighuchilar" dn paydilan'ghan

"Medeniyet inqilabida ziyankeshlikke uchrighan jyen bozen ependi heqqide" dégen bu maqalide bayan qilinishiche, 1966 ‏- yili 8 ‏- ayning 24 ‏- küni béyjing pidagogika uniwérsitétining qarimiqidiki qizlar ottura mektipining "qizil qoghdighuchi"liri chingxu'a uniwérisitétigha bérip urush-chéqish herikiti élip barghandin kéyin, derhal béyjing uniwéristétining yenyu'en dégen baghliq qorasigha kélip jyen bozenning öyini axturghan. Uning kitab, qedimi resim qatarliq matériyallirini pichetligen. Jyen bozenni qattiq haqaretligen. "Qizil qoghdighuchilar" saqchi bolmighachqa, qollinidighan herikiti cheklimige uchrimaytti. Ularning térrorluq xahishi cheksiz idi, ular xalighanche adem urushi, hetta qarshiliq ipadiligen kishini urup öltürüwétishi mumkin idi. Ula buningdin burun öz mektipining mudirinimu urup öltürüwetken idi. Ular nishanlan'ghan kishini tutup, qolini dümbisige qayrip, bélini mükcheytip qoyup köreshke tartqanni "tik uchar" dep ataytti. Mawzédong özi yaxshi körmeydighan meshhur kishilerning edipini bérishte "qizil qoghdighuchilar"din cheksiz paydilan'ghan idi.

Bir nechche kün ötkendin kéyin, béyjing uniwérisitétining "qizil qoghdighuchi"liri kélip jyen bozenni turalghusidin qoghlap chiqarghan. ‏- Dep dawamliq bayan qilinidu hazir amérikining chikago uniwérsitétida ishlewatqan proféssor wang yuchin tarixshunas Uyghur jyen bozen heqqide yazghan maqaliside,‏- shuningdin kéyin yoldin ötken ushshaq balilar jyen bozenning ishik aldigha exlet tashlap, qazinigha tükürüp, "qara guroh", "jin-sheytan" dep chuqan sélip ötidighan bolghan. Aptorning bayan qilishiche, shu waqitlarda bash ministir ju'inleyning ishxanidin adem kélip jyen bozenning ehwalini uqup turghan. Ular "nime teliping bar" dep sorighanda, jyen bozen "mini ushshaq balilar emes, chong ademler köresh qilsiken"dep telep qilghan.

Jyen bozenning ölümi bir pewqul'adde hadsi'e dep qarilishi kérek

Aptorning bayan qilishiche, mawzédong 1968 ‏- yili 11 ‏- ayda, kommunistik partiyining 8 ‏- qurultéyi 12 ‏- omumyighinida "bizde jyen bozen dégen birsi bar, u béyjing uniwérisitétining proféssori, tarixshunas, burzhu'a ilim nopuzi, uni ishletmise, burunqi xan , padisha ,wezirlerni birkim bilelmeydu, bundaq kishilerge her ayda 24 yu'en, köp bolsa 40 yu'en bérish kérek. Yene wu xen dégen birsi bar, u bizge yene kérek. Emma féng yulen, jyen bozen dégen bu zeher tarqitidighanlarni qosiqini béqip, qoghdap, ishchi-déhqanlargha tenqid qilghuzup turush kérek" dégen. Shuningdin kéyin mawzédongning bu "eng aliy yolyuruqi"ni teshwiq qilidighanlar béyjing uniwérsitétigha kélip "kala qotini" gha sulap nezerbentke élin'ghan jyen bozen qatarliq 200 din köp kishini "azat" qilghan. Jyen bozen'ge sel yaxshiraq turalghu bergen, gerche shu chaghda béyjing uniwérsitétida adettiki oqutquchining ayliq ma'ashi 56 yu'en bolsimu, emma jyen bozen'ge ayda 120 yu'en turmush puli béridighan bolghan. Lékin xitaydiki eng meshhur tarixshunaslarning biri, birinchi derijilik proféssor Uyghur jyen ependi medeniyet inqilabidiki eng müshkül yil, ay, künlerni chidap bashtin kechürüp, axiri turmushta kengrichilikke chiqip bolghan künlerning biride, 1968‏- yili 12 ‏-ayning 18 ‏- küni ayali bilen bille ölüp ketken. Uning yénidin "yashisun mawjushi" dep xet yézilghan qeghez chiqqan. Aptorning bayan qilishiche, jyen bozen ependi azat qilin'ghandin kéyin, béyjing uniwérsitétidiki "herbiy wekil" uni bashqa kishilerni pash qilip xizmet körsitishke mejburlighan iken. Ular jyen bozenning ölümini uyqu dorisi bilen özini öltürüwaldi dep élan qilghan. Aptorning qarishiche, jyen bozenning ölümi bir pewqul'adde hadsi'e dep qarilishi kérek. (Weli)