Өмүр бойи әркинлик излигән язғучи лю биңйән һәққидә әслимиләр

• Мухбиримиз вәлиниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Мәрһум лю биңйән әпәнди. RFA

80 - Йилларда хитайдики әркинлик һәрикитиниң мәшәлчлириниң бири дәп аталған, өмүр бойи язған әсәрлиригә асасән хитайдики виҗданлиқ кишиләрниң бири дәп баһа берилгән лю биңйән әпәнди 2005 -йили 12 - айниң 5 - күни 80 йешида америкида аләмдин өтти. 12 - Айниң 17 - күни америкиниң нюҗерзи шитатидики принстон университетида униңға матәм мурасими өткүзүлди.

Мушу күнләрдә, чәтәлләрдики хитайчә әркин мәтбуатларда сүргүндики хитай зиялийлириниң лю биңйән әпәнди һәққидики әслимилири көп салмақни игилиди. Әмма хитай һөкүмитиниң мәблиғигә четилидиған мәтбуатлар йәнила любиңйән һәққидки учурларни бурунқидәкла чәклиди.

Һөрмәткә сазавәр әрбаб

"Йеңи әср 'урнили" да елан қилинған әслимиләрдә баян қилинишичә, лю биңйән әпәнди 40 йилларда ( 20 йешидила ) хитай коммунист партийисиниң гезит -ахбаратлирида мухбир болуп ишләшкә башлиған пешқәдәм әрбап. 1957 - Йили униңға 'оңчи' дегән қалпақ кийгүзүлгән. 80 - Йилларда хуявбаң униң намини әслигә кәлтүргәндин кейин, 87 - йили дең шавпиң йәнә 'бурҗуачә әркинләштүрүш' кә қарши туруш һәрикитидә ваң роваң, фаң лизилар билән бирликтә униң исмини атап тәнқидләп, партийидин чиқиривәткән. Һазир америкиниң верҗиния шитатида туриватқан уйғур зиялилиридин сидиқ һаҗи рози әпәндиму любиңйән әпәндиниң уйғурлар һәққидә ейтқан сөзлири коммунист партийә тәрипидин қаттиқ тәнқит қилинғанлиқини 'бурҗуачә әркинләштүрүшкә қарши туруш' дегән сияси һәрикәттә, үрүмчидә башқилардин арийәт елип уқуған 'ички қисимда пайдилинидиған материяллар' дәп атилидиған материялларда көргән.

Йәнә бир исмини ашкарилашни халимиған уйғурниң ейтип беришичә, 1990 - йили үрүмчидә чиқидиған 'тәңритағ' журнилиниң 1 - сани , любиңйән әпәндиниң бир әсири униңда болғанлиқи үчүн, аптоном районлуқ партком тәшвиқат бөлүми тәрипидин "еқимға қарши әсәр" дәп әйиблинип, тарқитилиштин бурун чәклигән.

Әслимиләрдә баян қилинишичә, лю биңйән әпәнди өмридә мав зедоңға хушамәт қилип бақмиған. 1979 - Йили дең шавпиң хитайда ислаһат елип барған йиллардиму "адәм билән алвасти оттурисида" дегән әсәрни язған. "Дуня чегрисиз мухбирлар тәшкилати" лю биңйән әпәндини хитайдики виҗданлиқ кишиләр дәп мәдһийилиди.

Чәтәлләрдә туриватқан хитай зиялийлири лю биңйән әпәнди һәққидә елан қилған әслимиләрдә баян қилинишичә, хитайда 1989 - йилидики 4 - июн вәқәси йүз бәргәндә, лю биңйән әпәнди америкиниң харвард университетини зиярәт қиливатқан иди.

Коммунист партийиси "4 - июн вәқәси" ни қанлиқ бастурғандин кейин, любиңйән әпәнди вәтәнгә қайтип кетәлмиди. У 1988 - йили үчәй раки билән ағриғандин кейин, у җаң земин, ху җинтавларға хәт йезип вәтәнгә қайтип берип давалинишни тәләп қилған болсиму, 10 нәччә йилғичә улардин рухсәт алалмиған. Шуңлашқа бәзи язғучилар лю биңйәнни әсләш үчүн "мән юртумға қайтимән!" дегән темиларда һаяҗанлинип мақалә йезип, хитай һөкүмитигә қаттиқ наразилиқ билдүрди.

Мәрһум вәтинигә қайтиш арзуси билән кәтти

"Хитай коммунист партийиси мәркизи комитетиниң тәшвиқат министирлиқини топқа тутайли" дәп обзор язғанлиқи үчүн бейҗиң университетида профессорлиқтин қалдурулған, һазир америкида туруватқан җав гобяв әпәнди бу һәқтә бир мақалә язди. ـــ Мән любиңйән әпәндини әсләп мақалә йезишни ойлимиған идим, ــ дәп өзиниң өткүр туйғулуқ баянини башлайду җав го бяв әпәнди, ــــ биринчидин мән лю биңйән әпәндиниң әсәрлирини көп оқумиған; иккинчидин, мән бу нами улуқ әрбабни зиярәт қилишқиму үлгүрәлмидим. Әмма һазир мән бир мақалә йезиш қарариға кәлдим. Лю биңйән әпәндиниң ханими "мәрһум һаят вақтида җаң земин, ху җинтав, вен җабавларға хәт йезип, вәтәнгә қайтип берип давалинишни тәләп қилған иди, ахир уларниң рухситигә еришәлмәй арманда кәтти" дегән сөз миниң тәпәккурумни зил -зилигә кәлтүрди. Шуңа мән лю биңйән әпәндиниң арманда кәткәнликигә ечинип, уни әсләш билән бир вақитта, "өз вәтинимгә қайтип беришқа рухсәт қилмиди" дәп зарлиниватқан зиялийларға бирнәччә еғиз гәп қилғум кәлди, ــ җавгобяв әпәнди баянини мундақ дәп давамлаштуриду, ـــ америкида ақ сарайдики хавазиларниң әһвалини сорап бирким хәт язса, шуниңғиму җавап хәт йезилмай қалмайдикән. Лю биңйән әпәнди хизмәт истаҗи җәһәттин җаң, ху, венлардин юқури, яштиму муқами улардин үстүн, әмма техичә җаң, ху дегән кишиләрдә инсанларда болушқа тегишлик мәдәнийәт, пәзиләт дегән нәрсә йоқлиқини чүшәнмигәнгә ечиндим. "Вәтән" дә һәр кимниң бир үлүш һәққи бар. Җаң, хуларғила мәнсуп әмәс, вәтәнни бизниң әҗдадлиримиз гүлләндүргән, дуняда "вәтинидин сүргүн қилиш" дәйдиған қанунму йоқ. Йелинип илтимас қилишниң нимә һаҗити бар ? өзәңниң вәтинини биркимгә сетивәтмигән болсаң, чәтәлләрдә туруп қелишни халимисаң, өз вәтиниңгә кәт. Чегридин киргүзмәйду дәп ойлисаң , әҗдиһа башлиқ һасидин бирни униңға орнитидиған өткүз яки қаттиқ нәрсә билән қошуп сетивелип маң, бундақ нәрсиләрни чәтәлләрдә хитай базирида сатиду. Вәтәнниң айродромиға барғанда биргәп болиду. Сини өз ана вәтинигә киргүзмигән адәмни йәтмиш пуштиғичә тилла, һасаң билән ноқу! сән қорқивәрсәң улар һакавурлиқини ташлимайду. Тәңри бәргән җанни, һоқуқни өзәң қолуңда тут, уни қоғдашни биркимдин тилимәй, өзәң қоғда, һоқуқ өзәңдә. (Вәли)