Merkiziy asiya ittipaqi- mustafa kamaldin nursultan nazarbayéfqiche ( 1)


2007.05.22

Yéqinda qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf merkiziy asiya döletliri ittipaqini qurush idiyisini qayta tekitligen hemde özining qirghizistan sepiride prézidént qurmanbék baqiyéf bilen mezkur ittipaq mesilisi heqqide pikir almashturup, uning qollishigha érishken idi. Prézidént nazarbayéf özining mezkur ghayisini buningdin bir qanche yil ilgiri otturigha qoyghan bolsimu, lékin taki hazirghiche uningda héchqandaq ilgirilesh bolmidi.

Emelge ashmay kéliwatqan ghaye

Merkiziy asiya döletlirining mutexessisliri , siyasiyonliri jümlidin iqtisadshunasliri rayonning jughrapiyiwi, iqtisad we medeniyet qatarliq her jehettiki en'eniwi baghlinishliq munasiwetliridin chiqish qilip, bir "gewde" bolushning rayon xelqlirining güllinishi üchün paydiliq ikenlikini tekitlisimu, shuningdek her xil shekildiki rayon xaraktérliq teshkilatlar, mesilen merkiziy asiya hemkarliq teshkilati, hökümetler ara kéngishi dégendek hemkarliq shekillirini barliqqa keltürgen bolsimu, epsuski , rayondiki her bir döletning alahidilikliri jari qaldurulghan, heqiqiy yosunda bir yerdin bash chiqiridighan siyasiy-iqtisadiy gewdige aylinish mumkinchiliki ishqa ashmay keldi.

Nursultan nazarbayéf merkiziy asiya ittipaqini qurushning zörürlikini tekitlesh bilen eger mundaq bir ittipaq qurulsa, mezkur rayonning özini yémek ichmek, énérgiye we bashqilar bilen toluq teminliyeleydighanliqini körsetken idi.

Nazarbayéf öz teshebbusida merkiziy asiya döletliri ittipaqining ortaq baziri, ortaq iqtisadi shuningdek ortaq puli qatarliqlargha ige bolushini otturigha qoyghan hemde mezkur ittipaq arqiliq rayonning bixeterliki we bashqilarni téximu ünümlük halda kapaletke ige qilghili bolidighanliqidin bisharet bergen idi.

Türkiy xelqler ittipaqini kimler xalaydu? kimler xalimaydu?

Nursultan nazarbayéfning merkiziy asiya ittipaqini qurush idiyisi qayta teshebbus qilin'ghandin kéyin rusiye we merkiziy asiya siyasetshunasliri bu mesile heqqide bir meydan munazirilerni élip bérip, bu heqtiki türlük köz qarashliri ekis ettürülgen maqalilirini élan qilishti. Beziliri bundaq bir ittipaqning qurulushining mumkin emeslikini tekitlise, yene beziler uning tamamen mumkinliki we zörürlikini tekitleshti.

Bundaq ittipaqning qurulushining mumkin emeslikini tekitligenler tarixiy jeryan we jughrapiyiwi siyasiy muhittin chiqish qilip, merkiziy asiya rayonining etrapidiki rusiye, xitay, iran qatarliq döletler istratégiyichilirining özlirining ichki-tashqi siyasiy we iqtisadiy istratégiye menpe'etliri tüpeylidin uni tarixtin béri xalimighanliqi we hazirmu hemde kelgüsidimu xalimaydighanliqlirini otturigha qoyushti.

Heqiqeten, merkiziy asiya rayoni jümlidin türk dunyasining xalighan bir shekildiki birlikke kélishi mesilisi uzundin buyan merkiziy yawro-asiya türkiy rehberlirining ghayiliri bolup kelgen.

Mutexessislerning qarishiche, nursultan ebish oghli nazarbayéfning "merkiziy asiya döletliri ittipaqi" dégini emeliyette, türkiy tilliq döletlerning ittipaqidin ibaret bolup, bu yerdiki perq shuki, nazarbayéf " türkiy millet" dégen étnik namni qollinishning ornigha xelq'arada ortaq ishlitiliwatqan jughrapiyiwi atalghu "merkiziy asiya"ni qollan'ghan xalas !

Nazarbayéf bu idiyining tunji igisi emes

Emeliyette, nazarbayéf bu idiyini tunji qétim otturigha qoyghuchi emes, mezkur idiyining deslepki teshebbuskarlirini ötken esirning axiridin we 20-esirning bashliridin izdesh mumkin. Istanbulda ilmiy xizmet qilidighan merkiziy asiyaliq mutexessis bextiyar shahnazarof özining " merkiziy asiya döletlirining ittipaqi qurulamdu?" namliq maqaliside otturigha qoyushiche, ötken esirning 30-yillirida türkiye jumhuriyitining prézidénti mustafa kamal atatürk merkiziy asiyada türkler bilen tughqan xelqlerning yashaydighanliqi, ular musteqil bolghan künliri kelgende türkiyining ular bilen birlishishke teyyar turushi kéreklikini éytqan.

Shuning üchün türkiye sabiq sowét ittipaqi jumhuriyetliri ezerbeyjan, qazaqistan, qirghizistan, türkmenistan we özbékistanlarning musteqilliqini tunji étirap qilghan hemde u yerlerde tunji qétim elchixane qurghan memliketlerning biridur. Sowét ittipaqi dewride shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilatining ezasi hésablinidighan türkiyining ottura asiya jumhuriyetliri bilen alaqe qilishigha yol qoyulmighan. Sowit ittipaqi yimirilgendin kéyin, türkiye bu yéngi musteqil döletler bilen öz'ara munasiwet ornatti

Bextiyar shahnazarofning yézishiche, 1992-yili, türkiye bash ministiri turghut ozal ottura asiyani ziyaret qilip, ular bilen öz'ara oqughuchi almashturush kélishimdiki imzalidi. Netijide, türkiye bilen ottura asiya jumhuriyetliri arisida medeniyet , ma'arip , soda-iqtisad jehetlerde qoyuq hemkarliq ornitilghan.

Türkiye her yili her qaysi jumhuriyetlerning minglap oqughuchilarni élip kélip terbiyilidi. 1993-Yili aprilda, türkiye bash ministiri turghut ozal merkiziy asiya türk jumhuriyetliri we ezerbeyjan'gha qaratqan 12 künlük resmiy ziyaritini bashlidi hemde bu jumhuriyetler rehberliri bilen" türkiy tilliq döletler hemdostluqi "qurush heqqidiki kélishimni imzalidi.

" Biraq, -dep bayanlirini dawamlashturidu- bextiyar shahnazarof - turghut ozal 17-april yeni türkiyige qaytip kelgen künning etisi tuyuqsizla wapat bolidu hemde türkiy tilliq memliketler ittipaqini qurush idiyisini özi bilen birge élip kétidu. Eyni waqitta, turghut ozalning bundaq bir hemdostluqning qurulushni xalimighan we yaki dunya sehniside mundaq yéngi bir ittipaqning meydan'gha kélishidin qorqqanlar teripidin zeherlen'genliki heqqide sözler tarqalghan idi.

Buningdin 17 yil ötkendin kéyin türkiyining bir xususiy téléwiziye qanili turghut ozalning xanimi - sémri ozal bilen ötküzülgen söhbetni körsetti. U, mezkur ziyarette éri turghut ozalning zeherlen'genlikige ishinidighanliqini élan qilghan" .(Ümidwar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.