Оттура асиядики уйғурлар - өзбекистан уйғурлириниң тәқдири (2)

• Мухбиримиз үмидварниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Бир мәзгил ташкәнттә паалийәт қилған мәшһур уйғур әрбаблиридин хәлқ қәһримани ғени батур (солда), атақлиқ алим мурат һәмрайев (оттурида), сиясий әрбаб турсун рәһимов биллә.

Оттура асиядики уйғур зиялийлириниң мәлуматлири бойичә алғанда, өзбекистан оттура асиядики уйғурларниң асаслиқ қисими яшиған җай болуп, өткән әсирниң 30-йиллириғичә болған арилиқтики санлиқ мәлуматларда өзбекистандики уйғурларниң нопуси қазақистандикиләрдин көп болған шуниңдәк йәнә өзбекистан уйғур мәдәнийитиниң мәркизи болуш ролини ойниған.

Өзбекистан әслидә уйғурларниң мәдәнийәт мәркизи болған иди

Қазақистанниң алмута шәһиридә яшайдиған уйғур алими, профессор рабик исмайилопниң қаришичә, өзбекистан уйғур һазирқи заман мәдәнийитиниң дәсләпки мәркәзлиридин бири болуп, 1937-йилиға қәдәр бу йәрдә уйғур тилида нәшриятлар, драма тиятирлири, мәктәпләр паалийәт қилған. Бир гуруппа уйғур язғучи-әдиблири иҗадийәт билән шуғуллинип, көрүнәрлик нәтиҗиләрни қолға кәлтүргән.

Өзбекистан җумһурийәтлик радио телевизийә комитетиниң сабиқ муавин башлиқи, өзбекистанниң атақлиқ уйғур мәдәнийәт әрбаби хеләм худабәрди әпәнди вапат болуштин бәш йил илгири зияритимизни қобул өзиниң 30-40-йилларда елип барған паалийәтлири һәққидә тохталғанда, 1930-йили әндиҗан шәһридә уйғур драма сәнити тарихидики тунҗи дөләтлик уйғур тиятири қурулғанлиқи вә кино филими ишләнгәнликини әсләп өткән иди.

Мәзкур тиятир оргини драма вә комедийиләрни сәһнигә елип чиқип қоюш билән биргә йәнә нахша усул вә музикиларни орунлап әйни вақитта зор шөһрәт қазанған иди. 1934-Йили алмутида қазақистан җумһурийәтлик уйғур тиятир қурулди.

30-Йилларниң ахирлириғичә әндиҗан вә алмута қатарлиқ җайлардики бу уйғур тиятирлири "ғерип – сәнәм", "анархан" қатарлиқ уйғур драмилирини ойниған иди. Бу дәврдә җалал асимоп қатарлиқ көплигән сәнәт әрбаблири уйғур сәһнә сәнитиниң тәрәққиятиға төһпә қошқан иди. 40-Йилиға кәлгәндә әндиҗандики уйғур тиятири тақилип кәткән.

Өзбекистанда 1937-йилиғичә уйғур мәктәплири болған

20-Әисрниң оттурилириғичә өзбекистанда уйғур мәктәплири оқу-оқутуш елип барған болуп, әнҗанда уйғур техникоми болған. Ташкәнттики оттура асия дөләт университети вә башқа алий мәктәпләр йүзлигән уйғурлар оқуған һәмдә оқутқучилар ишлигән болуп, бурһан қасимоп, оттура асия дөләт университетни пүттүрүп, мәзкур университетниң ишчилар факултетиниң башлиқи болған һәмдә униңға дотсентлиқ унвани берилгән иди.

Уйғур зиялийси рабик исмайилопниң ейтишичә, 1937-йилиға кәлгәндә өзбекистандики уйғур мәктәплири тақалған, уйғур зиялийлири қолға елинған. Омумән, пәқәт өзбекистандики мәктәпләрла әмәс, бәлки қазақистандики мәктәпләрму таки 1947-йилиғичә тақилип кәткән.

Маарип милләтниң мәвҗутлуқидики муһим амилларниң бири

Профессор рабик исмайилоп әпәндиниң қаришичә өзбекистандики уйғур мәктәплириниң тақилиши, уйғурлар билән өзбекләрниң тил вә өрп-адәт җәһәтләрдики йеқинлиқи шуниңдәк сталин һөкүмитиниң уйғурларни мәҗбури түрдә "өзбәк" дәп қайта тизимлиши өзбекистан уйғурлириниң ассимилятсийә болуп кетишигә тәсир көрсәткән муһим амиллардин болуп һесаблиниду.

"Бир милләтниң өз тилидики миллий маарипиниң болмаслиқи, униң ассимилятсийә вә йоқилишқа йүзлинишидики муһим амилдур. Өзбекистан уйғурлири 1937-йилиғичә болған арилиқта өз тилидики мәктәплиригә игә болған болса, уларниң мәктәплири йоқ қилинғандин кейин, әнә шундақ ассимилатсийигә йүзләнди һәмдә ахирида бир қанчә йүз миң дәп қаралған шунчивала көп уйғур өзбекләр арисиға сиңип түгиди" дәйду рабик исмайилоп әпәнди. ( Үмидвар)