Qirghizistanning jenubidiki Uyghurlar özbékleshmekte
2006.02.20

Prézidént esqer aqayéw dewride da'im dégüdek Uyghurlarni qarilaydighan, Uyghurlarni térrorizm bilen baghlap, uning qirghizistanning dölet menpe'etige ziyanliq ikenlikini chüshendürüp, bishkek rehberlirini xitay bilen birliship, Uyghurlarning qirghizistan jümlidin ottura asiya tupraqlirida pa'aliyet élip bérishigha yol qoymasliq idiyilirini teshebbus qilidighan uchurlar we maqalilar élan qilinip turatti. Esqer aqayéw hakimiyet bashqurghan mezgil qirghizistanning xitay bilen her sahe boyiche eng zich munasiwet ornatqan, béyjingning Uyghur siyasiy pa'aliyetlirige tutqan pozitsiyisi bu dölettimu oxshashla küchke ige bolghan dewr bolup, eyni waqitta bir qisim ammiwi axbarat wasitiliri qirghizistanda birer térrorluq jinayi heriketliri yüz berse, héch tekshürmestinla uni derhal Uyghurlargha baghlap uchur tarqitip, jemiyette Uyghurlargha nisbeten selbiy inkaslarning peyda bolushi we küchiyishige asas yaratqan idi. Bu munasiwet bilen qirghizistandiki Uyghur jama'itimu bir qanche qétim öz naraziliqlirini bildürgen.
Qirghiz mulahizichisining neziridiki Uyghurlar
Bishkektiki Uyghur pa'aliyetchilirining inkas qilishiche, esqer aqayéw hakimiyiti yiqilip, uning ornigha yéngi hökümet chiqip, démokratik hoquqlargha kapaletlik qilish bashlan'ghandin buyan qirghizistan metbu'atlirida bu xil ehwallargha xatime bérilishke bashlighan. Uyghurlarning bir qisim pa'aliyetlerni ötküzüshige ruxset qilin'ghan. Hetta, qirghiz siyasiyonliri we analizchilirining Uyghur mesilisige obyéktip baha bérish tüsini alghan maqalilarmu élan qilin'ghan.
Buning tipik misali perghane wadisida chiqidighan " o'azis" namliq intérnét zhornilida élan qilin'ghan qirghiz analizchisi erkin jaqip ependining qirghizistanning jenubidiki, asasliq osh oblastidiki Uyghurlarning ehwaligha a'it maqalisidur. Rus tilida yézilghan bu maqalide aptor asasliq qirghizistan Uyghurlirining siyasiy pa'aliyetlirining xitayning naraziliqini qozghighanliqi heqqide toxtilip, mundaq deydu:
"Ottura asiya elliride yashaydighan Uyghurlar xitay xelq jumhuriyiti bilen bolghan munasiwetlerdiki özige xas alahidilikke ige parche pul bolup qalghan idi. 90-Yillarning béshida rayondiki Uyghurlarning siyasiy heriketliri jiddiyleshti, yéngi gézitlar, ijtima'iy teshkilatlar peyda boldi. Medeniyet merkezlirining pa'aliyetliri aktiplashti. Teshkilatlarning bu aktip pa'aliyetliri xitay hökümitining éhtiyachanliqini qozghap, ularning Uyghur mesilisini térrorizm, diniy esebiylik dep burmilash arqiliq Uyghurlarning obrazigha düshmenlik bilen qarashni keltürüp chiqardi."
Aptorning otturigha qoyushiche, qirghizistandiki Uyghurlar bu jumhuriyetning ijtima'iy-siyasiy hayatida muhim rol oynighan bolup, buninggha nisbeten xitay we qirghizistan hökümetliri heqqaniy pozitsiyide bolmighan. Eng selbiy weqe 2004- yili sabiq qirghizistan dölet ishliri sékritari osmanaqun ibra'imopning qirghizistan Uyghurlirining ittipaq jemiyiti uyushturmaqchi bolghan mezkur jemiyet qurulghanliqining 15 yilliqini xatirilesh yighinini toxtitip qoyghanliqidur. Buningdiki seweb ittipaq jemiyitining re'isi rozi muhemmed abdulbaqiyéwning "aghim" gézitide élan qilghan söhbitide shinjang Uyghur aptonom rayonining kelgüside musteqil bolushi kérekliki heqqidiki sözliridur. Osmanaqun ibra'imop rozi muhemmed abdulbaqiyéwning sözliri xitay bilen qirghizistanning diplomatiyilik munasiwetlirini murekkepleshtürdi dep bildürgen.
Perghane wadisidiki Uyghurlarning ehwali
Qirghiz analizchisi erkin jaqip ependi qirghizistandiki Uyghurlarning tarqilishi we bésip ötken tarixiy musapiliri heqqide qisturma bayan béridu, uning bayanlirigha asaslan'ghanda qirghizistandiki Uyghurlar chuy wadisida, osh we jalal abad sheherliride hemde qeshqer qishlaq yézisida toplushup yashaydu.
Qeshqer qishlaqtiki kishiler hazirmu özlirining ejdadlirining qeshqerdin kelgenlikini éytishidu, resmi statistikigha asaslan'ghanda, qirghizistandiki Uyghurlarning sani 43 mingdin artuq, na resmi melumatlargha tayan'ghanda 50 mingdin köp. Osh oblastida 11 mingdin artuq Uyghur yashaydu. Bu jaydiki köpligen Uyghurlar özlirini özbék dep yazdurghan. Buninggha bu ikki yéqin millet arisidiki qiz bérish we qiz élish hem bashqa medeniyet jehettiki assimilyatsiye ehwallari seweb bolghan.
Osh oblastliq Uyghur medeniyet merkizining re'isi hemrajan orunbayéw "rayonimizdiki Uyghurlarning éniq sanini békitish qiyin, chünki, bu yerde bir a'ilide akisining pasportida Uyghur dep yézilghan bolsa ukisiningkide özbék yézilidighan ehwallarmu bar. Uyghur mekteplirining bolmasliqi, özbék we qirghizlar bilen birlikte topliship yashash köpinche Uyghurlarning özlirining tilini untup, milliy kimlik jehette özlirini özbék dep atashqa élip keldi."Deydu.
Heqiqeten perghane wadisida eslide nahayiti zor sanda Uyghurlarning yashighanliqi heqqide tarixiy melumatlar bar. 19-Esirning 50-yillirida yashighan qazaq alimi choqan welixanop perghane wadisida 350 ming etrapida qeshqerlik yeni Uyghurlarning barliqini qeyit qilghan. Choqan welixanopning éytishiche, Uyghurlar perghane wadisidiki osh, jalal abad, enjan, shehrixan hemde tashkentning kona sheher rayoni we bashqa jaylargha tarqalghan iken. 20-Esirning 20-yillirida sowét ittipaqi Uyghurlirining rehbiri abdulla rozibaqiyéwmu perghane wadisini öz ichige alghan türkistanda 600 mingdin köp Uyghur yashaydighanliqini melum qilghan idi. 30-Yillarda enjanda Uyghur ottura mektipi, Uyghur téxnikomi we drama-téyatirliri bolghan, biraq bularning hemmisi 1938-yilidin kéyin stalinning zulmidin yoqitilghan idi. Maqale aptori erkin jaqip ependi osh oblasitiki Uyghurlarning ö zlirining bu xil ehwalini özgertish üchün bezi tirishchanliqlarni körsetkenliki, Uyghur medeniyet merkizining yekshenbilik Uyghur tili öginish siniplirini achqan bolsimu, emma derslik matériyalliri'ining we Uyghur tilini bilidighan oqutquchining yoqliqidek mesililerge duch kelgenlikini bayan qilidu. Aptor til mesilisini tekitlep, qirghizistandiki Uyghurlar hökümet istatistikisni hésabqa almighanda xélila nopusi köp millettur" déyish bilen qazaqistanda bu ehwalning yaxshiliqi, u yerde 70 nechche Uyghurche mektepning barliqini körsitidu.
Osh teweside Uyghur tilidiki filimler körsitilidu
Erkin jaqipning bayan qilishiche, hazir, qirghizistanning jenubida sherqiy türkistandin élip kéliniwatqan Uyghur tilidiki téliwiziye filimliri nahayiti meshhurdur. Her shenbe küni yerlik téliwiziye qanili "osh t w" Uyghur tilidiki bu filimlerni körsitidu. Mezkur téliwiziye qanilining bash diréktori sabirjan axrorowning éytishiche, Uyghur tilidiki bu filimlerni körsitishi hergizmu bu rayondiki Uyghurlarning sani bilen munasiwetsiz, bu peqet mushu jaydiki Uyghur filimlirige bolghan telepler bilen munasiwetliktur
Qazaqistan, qirghzistan, özbékistan qatarliq ottura asiya elliridiki Uyghur ziyaliylirining bildürishiche, bu jaylardiki Uyghurlarning tili we medeniyiti hemde milliy kimlikini saqlap qélish nöwettiki muhim mesililerning biridur.(Ümidwar)
Munasiwetlik maqalilar
- Qirghizistan insan hoquqi qoghdash komitétining rehbiri ramazan dirildayéw bilen Uyghurlar heqqide söhbet(2)
- Qirghizistan insan hoquqi qoghdash komitétining rehbiri ramazan dirildayéw bilen Uyghurlar heqqide söhbet(1)
- Qirghizistan insan hoquqini qoghdash pa'aliyitining rehbiri Uyghurlarni ittipaqlishishqa chaqirdi
- Qirghizistan kishilik hoquq jem'iyitining re'isi "bayaman weqesi" bilen Uyghurlarning munasiwiti barliqini ret qildi
- Qirghizistandiki Uyghur chémpiyon abdiréshit duganof yene musabiqige qatnashmaqchi
- Qeshqerdin qirghizistanda kétiwatqan yoluchilar aptobusi bulangchilarning hujumigha uchridi