Rusiye-xitay mexpiy munasiwetliri


2007.02.07

rusiye-xitay--shht.jpg
Xitay tashqi ishlar ministiri li jawshing 2006 – yili 15-may küni shangxey hemkarliq teshkilati tashqi ishlar ministirlirining shan'gheyde échilghan yighinigha qatnashqili kelgen rusiye tashqi ishlar ministiri sergey lawron bilen . AFP

Rusiye bilen xitay istratégiyilik shériklik munasiwetlirini bashtin kechürüsh bilen birge herbiy –siyasi, soda- iqtisad, medeniyet qatarliq her saheler boyiche qoyuq hemkarliq élip barmaqta. Ikki terep aliy rehberlirining uchrishishlirida prézidént putin bilen re'is xu jintaw xitay –rusiye munasiwetlirining tarixtiki eng yaxshi dewrge kirgenlikini medhiyilep, xitay –rusiye munasiwetlirining tereqqiyatigha yuqiri baha bergen idi. Undaqta, rusiye bilen xitayning qoyuq istratégiyilik hemkarliqi heqiqeten semimiyet we ishench astigha qurulghanmu? bu munasiwetlerning yene qandaq arqa körünüshliri bar?

Rusiyide chiqidighan "aziya info" namliq uchur agéntliqi teripidin élan qilin'ghan "rusiye-xitay mexpiy munasiwetliri" namliq maqale bu so'allargha jawab béridu.

"Rusiye-xitay mexpiy munasiwetliri" namliq maqalide mezkur ikki tarixtin buyan bir –biri bilen gahida dostlushup, gahida düshmenliship kéliwatqan ikki chong döletning munasiwetlirining arqa körünüshliri töwendiki bir qanche nuqtilardin körsitilidu.

Rusiye –xitay herbiy munasiwetliri

Maqalide bayan qilinishiche 2005-yili awghustta rusiye bilen xitay 40 yil ichide tunji qétim birleshme herbiy maniwer ötküzdi. Xitay manéwirning teshebbusi, qatnishidighan qoshunlarning da'irisi hemde manéwirning pilanini tüzüshni zimmisige alghan shuningdek manéwirning nishanining xelq'ara térrorizm, bölgünchilik we diniy esebiylikke zerbe bérilidighanliqi, uning üchinchi bir döletke qaritilmaydighanliqi körsitilgen. Maqalide tekitlinishiche, bu manéwirda déngiz, hawa qoshunlirining türlük ilghar téxnikiliri we jeng qilish usulliri namayish qilin'ghan bolup, mas shitabi nahayiti keng bolghan. Maqalide tekitlinishiche, manéwirgha qatnashturulghan qoshun we herbiy téxnika hem bashqilarning ehwalidin élip éytqanda, buning térrorizmgha qarshi urush qilish bilen munasiwiti yoq bolup, bu pütünley keng kölemlik, resmiy urush tüsini alghan. Maqalide ilgiri sürülüshiche, mezkur manéwirning meqsiti gherb dunyasigha xitay bilen rusiyining asiya –tinch okyan rayonigha nisbeten kontrolluqni zimmisige alghanliqini, héchkimningmu ularning ishlirigha arilishish hoquqlirining yoqliqini bildürüp qoyushtin ibarettur.

Lékin, maqale aptori bu nuqta bilen bir waqitta yene xitay bilen rusiyining her qaysisining öz aldigha közligen meqsiti barliqini, her ikkila terepning bir-birining herbiy ehwalini igilesh pursitige érishni meqset qilidighanliqini körsitidu. Maqalide tekitlinishiche, eger kelgüside xitay rusiyining düshminige aylansa, mezkur manéwir rusiye qomandanliq shitabigha xitay armiyisining ehwali, jeng mahariti we taktikilirini biliwélip, taqabil turushida paydiliq bolidu.

Mezkur maqalide yene xitay bilen rusiyining birleshme manéwir arqiliq öz ilghar qorallirini namayish qilip, xitaygha qoral sétish réklamisini qilghan. 2000-Yilidin buyan rusiye xitaygha her yili ikki milyard dollar qimmitide ilghar küreshchi ayropilanlarni sétip bergen bolup, qoral sodisi ikki terep munasiwetliridiki muhim amildur. Biraq, rusiye xitay bilen bolghan sodida xitayning rusiyining eng murekkep, ilghar téxnikilirigha ige bolushqa tirishiwatqanliqini, qachan bir küni ikkisining munasiwiti yamanlashqanda bolsa, eshu rusiye qorallirini rusiyige qarshi ishlitidighanliqini yaxshi bilidu. Shunga rusiye xitaygha eng zamaniwi mehsulatlirini bérishni izchil ret qilmaqta.

Xitay-rusiye énérgiye munasiwetliri

Maqalide rusiye-xitay énérgiye hemkarliqidiki ikki terepning öz aldigha közligen meqsetlirimu körsitilgen bolup, xitay rusiye énérgiysige érishishni qolgha keltürüsh üchün tirishmaqta. 2005-Yili putin ikki döletning iqtisadiy munasiwetlirini kücheytishni, xitay bilen birliship, rusiye énérgiye mehsulatlirini üchinchi döletke sétishni teshebbus qilghan. Putin bilen xu jintaw yene rusiyidin xitaygha tutishidighan gaz turuba qurulushi heqqide pütüshken. Lékin, xitay yene bir tereptin qazaqistan bilen hemkarlashqan bolup, hazir atasu- alataw néfit turuba yoli arqiliq xitaygha qazaqistan néfitliri mangdurulmaqta.

Maqalide körsitilishiche, xitay qazaqistan qatarliq ottura asiya énérgiye memliketliri bilen hemkarlishish arqiliq énérgiye jehette rusiyige béqinip qélishtin saqlanmaqchi hemde rusiyige riqabet peyda qilmaqchi bolghan bolsimu, biraq ruslar köp yashaydighan qazaqistan hergizmu xitay bilen énérgiye sodisini- dep rusiyige qarshi siyaset yürgüzmeydu.

Xitay –rusiye we shangxey hemkarliqi

"Aziya info" uchur analiz agéntliqining torida élan qilin'ghan " rusiye-xitay mexpiy munasiwetliri" namliq maqalide yene nopus mesililirimu tilgha élin'ghan bolup, ikki terep arisida qanchilik yaxshi munasiwet ornitilishtin qet'iy nezer, rusiyining yiraq sherqide xitay tehdidi yenila kücheymekte, 2005-yili rusiye ichki ishlar ministirliqining bashliqi xitay köchmenlirining yiraq sherqning bixeterlikige tehdid peyda qiliwatqanliqini éniq otturigha qoyghan. Uning qarishiche, yiraq sherq az nopusluq rayon bolup, her yili 600 ming etrapida qanunsiz xitay köchmenliri rusiyige kiridu.

Maqalide körsitilishiche, bu xil köchmenler dolquni tesadipiy bolmastin belki, béyjing teripidin pilanlan'ghan. Xitay nopus arqiliq özining bu rayonlardiki tesirini bara-bara ashurushni meqset qilghan.

Maqalide yene shangxey hemkarliq teshkilati mesilisidimu bir qatar köz qarashlar otturigha qoyulghan, bu köz qarashlargha tayan'ghanda, xitay bilen rusiyining shangxey hemkarliq teshkilatidin közligen öz aldigha meqsetliri bar, rusiye bu teshkilat arqiliq özining musteqil döletler hem dostluqidiki rehberlik ornini kücheytish, rayondiki chong döletlik obrazini tiklesh hem amérikining ottura asiyadiki tesirini siqip chiqirish we bashqilar bolsa, xitay bu teshkilat arqiliq énérgiye menbelirige érishishtin ibaret.

Ikki dölet hemkarliqining istiqbali

Maqalining axirida xulase süpitide rusiye –xitay munasiwetlirining istiqbali heqqide söz bolup, yuqiridiki bir qatar terepler nezer élin'ghan asasta xitay bilen rusiyining bixeterlik, dunyawi siyasiy mesililerde hemkarlashsimu, lékin ularning yéqin munasiwetlirining uzun dawamlishalmaydighanliqi, yéqin kelgüside rusiyining xitay bilen bolghan munasiwitini téximu küchlendürishining éhtimali yoqliqi otturigha qoyulidu shuningdek rusiyining yiraq sherqide daghistan we chéchéniyidikidek islam radikalizimining tehdidi yoqluqi, u yerde peqet xitay tehdidi mewjutluqi, xitayning rusiyige béridighan yoshurun tehdidining rusiyining sibiriye we yiraq sherqning kelgüsi bixeterlikini qoghdash üchün gherb bilen siyasiy we iqtisadiy munasiwetlerni qolgha keltürüshni tézlitishini keltürüp chiqiridighanliqi yekünlinidu. " Heqiqeten, eger xitay derijidin tashqiri küch halitige yetse, gherb bilen rusiye téximu yéqin hemkarliq nuqtilirini tapidu" dep xulase chiqirilidu maqalining axirida. (Ümidwar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.