Русийә билән хитай ғәрбниң "әл қаидә" гә охшаш дүшминиму?

• Мухбиримиз үмидварниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

2005 – Йили 1- июл күни, хитай рәиси ху җинтав билән русийә президенти путин кремлин сарийида. AFP

Русийә билән хитайниң йеқиндин буянқи һәмкарлиқлири, болупму иран мәсилисини өз ичигә алған хәлқара мәсилиләрдики ортақ мәйданда туруп, америка башлиқ ғәрб билән риқабәтлишиши шуниңдәк шаңхәй гуруһини тәшкил қилиш арқилиқ америкиниң оттура асиядики тәсиригә тақабил турмақчи болуватқанлиқи ғәрб мулаһизичилириниң түрлүк тәһлиллирини мәйданға чиқармақта.

Әркинләштүрүш билән мутләқләштүрүш арисидики күрәш

18-Әсирдин етибарән дуняви сиясәт әркинләштүрүш билән мутләқләштүрүш арисидики тоқунушта ипадиләнгән болса, әркин қудрәтлик дөләтләр 20-әсирдики соғуқ уруш вә қораллиқ уруш мәзгиллири җәрянида мутләқлиқ идийисигә қарши күрәш қилип кәлди. 1989-Йилидин кейин болупму, совет иттипақиниң йимирилишидин кейин, әркинлик идийиси билән коммунистик мутләқләштүрүш идийиси арисидики күрәш ахирлашти дәп қаралған болсиму, әмма йеңи зиддийәтләр йәни диний, миллий вә мәдәнийәт қаршилиқлири мәйданға чиқти.

Италийидики La Repubblica гезити" дә "русийә билән хитай ғәрб әркинлик идийисиниң "әл қаидә" гә охшаш дүшмини боламду" дегән темида бир парчә мақалә елан қилинған.

Мақалә апториниң қаришичә, 90-йилларниң ахирида русийә ғәрбчә әркинлишиш йөлүнүшигә қарап меңиш йүзлинишидә болған. Хитайдиму дөләт ичигә нисбәтән сиясий әркинләштүрүш елип бериливатқандәк шуниңдәк әркин чәт мәмликәтләр билән актип алақилишишлар йүз бериватқандәк туйғу берилгән иди. Бирақ, бүгүнки күндә вәзийәт өзгәргән болуп, гәрчә иқтисадий җәһәттә зор көтүрүлүш болсиму, әмма хитай рәһбәрлири өзиниң бир партийилик һакимийитини күчәймәктә, хәлқ болса, сиясий мустәбитлик билән иқтисадий тәрәққият маслашқан "хитай модели" һәққидә сөзлимәктә. Русийә рәһбәрлири өзлириниң иқтисадий тәрәққиятиниң бу дөләттики зор нефит вә тәбиий газ запаслириға тайинидиғанлиқиға қаримай, хитайниң мәзкур моделини қоллимақта.

Русийә билән хитайдин әркинләштүрүшни күтүш қийин

Италийә гезитиниң йезишичә, ғәрб дөләтлири техи йеқинғичә, хитай билән русийини хәлқара әркин җәмийәт тәркибигә елип кирип, уларни контроллуқ астиға елиш арқилиқ русийә билән хитайға әркинлик қиммәт қарашлирини өгитишни ойлашқан болсиму, әмма бу истратегийә пәқәт русийә вә хитай җәмийәтлиридә өзгириш болушиға бағлиқтур. Мәзкур италийә гезитиниң йезишичә, әгәр русийә билән хитай өзлириниң мутләқлиқ идийилири билән тәрәққи қилса, бәлки уларниң ғәрб демократик идийилирини қобул қилишини күтүш мумкин әмәс.

Италийә гезити La Repubblica ниң йезишичә, русийә вә хитай әркинләштүрүш билән қаришилашмақчи, буниң ипадилири һазирму көрүлгән болуп, улар судан, иран, беларусийә, өзбекистан, зимбабуве вә бирма қатарлиқ әлләргә нисбәтән җазалаш қарарлириниң чиқирилишиға қарши турмақта. Буларниң һәммиси русийә билән хитайниң маддий еһтияҗиға бағлинишлиқ болуп, хитай иран билән суданниң нефитлиригә еришишни, русийә болса атом реакторлири вә қораллирини сетиш арқилиқ нәччә йүз милйонлиған долларға игә болушни халайду. Һәтта русийә билән хитай кәлгүсидә өзлири үстидинму җазалаш қарарлириниң чиқирилип қелишидин қорқиду.

Русийә билән хитай ғәрбниң йәр шарида болупму, уларниң истратегийилик мәнпәәтлири мәвҗут җайларда әркинләштүрүш сияситини тарқитишиға нисбәтән сәлбий қарайду. Украинийә, грузийә вә қирғизистандики "рәңлик инқилаблар"ға русийә билән хитай сәлбий қариған болуп, әмма, ғәрб дөләтлири болса, буни әркинләштүрүш вә демократийә һәрикити дәп һесаблиди. Бирақ, русийә билән хитайда бу һәрикәтләр ғәрб дөләтлириниң қоллиши вә тәшкиллиши астидики русийә билән хитайниң мәнпәәтлирини чәкләйдиған сиясий өзгириш дәп қаралди.

Русийә билән хитайниң мунасивити һәқиқи мунасивәт әмәс

Мәзкур италийә гезити русийә билән хитай арисидики мунасивәтниң характеригә баһа берип, әркинләштүрүш билән мутләқләштүрүш арисидики күрәшниң техи дуняни айрип болалмиғанлиқини, чүнки, русийә билән хитайниң һәқиқи иттипақчилар әмәсликини көрситиду. Мақалидә оттуриға қоюлушичә, русийә билән хитайниң һәр иккилисила әркинләшкән ғәрбниң базарлириға еһтияҗлиқ болуп, әмәлийәттә русийә билән хитайниң һәр иккилисиниңла ғәрб әркин дөләтлири билән ортақ мәнпәәтлири мәвҗут.

Апторниң хуласә чиқиришичә, һазирқидәк әһвал астида ғәрбниң хитай билән русийидә әркинләштүрүшни әмәлгә ашуруш үчүн актип һәрикәт қилиши әмәлийәттә, бу икки дөләтниң ғәрбкә қарши на рәсми өктичи иттипақини кәлтүрүп чиқарған. Бүгүнки күндә "әл қаидә" ғәрбниң әркинләштүрүшкә қарши туралайдиған әң асаслиқ вә бирдин бир тәһдит болалмаслиқи мумкин.

Италийә гезити" ла рәпубблика " хуласә сүпитидә хитай билән русийиниң һәмкарлиқиниң ғәрбкә қарши асасий тәһдит икәнликини илгири сүриду. (Үмидвар)