Xitayning tarixiy shexslerge bolghan bahasi

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Shing shisey (1895-1970)

Yéqindin buyan 19-we 20-esirdiki Uyghur élining siyasiy teqdiri bilen munasiwetlik bolghan bir qisim xitay militaristlirigha baha bérish mesiliside bezi köz qarashlarning meydan'gha chiqiwatqanliqi melum. Gerche xitay hökümiti ashkara halda ularni aqlap, bildürüsh élan qilmisimu, emma ularning militaristliqini bir chetke qayrip qoyup, "junggoning zéminini qoghdap qalghanliqi" ni zor töhpe dep hésablimaqta.

Shéng shiseyge a'it yéngi melumatlar we bahalar

Melumki, ötken esirning 30-40-yillirida Uyghur élini 11 yil idare qilghan shéng shiseyning Uyghurlarningla emes, belki Uyghur diyaridiki hemme milletlerning yürikige öchmes dagh qaldurghan, wehshilikte tengdashsiz bir jallat ikenliki ilgiri xitay kommunist hökümiti teripidin étirap qilin'ghan hemde bu heqte bashqiche baha bérishke ashkara yol qoyulmighan bolsimu, emma yéqindin buyan élan qiliniwatqan bir qisim matériyallarda uning wehshiliki,100 minglighan ademni türmige solap öltürgenliki hem xaniweyran qilghanliqidek jallatliq qilmishi bir chetke qayrip qoyulup, uning ötken esirning 30-yilliridiki qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitini öz ichige alghan Uyghur musteqilliq herikitini tunjuqturup, sowét ittipaqi we stalinni aldap, Uyghur élini sowét ittipaqigha bériwetmesin we yaki musteqil bolup kétishige yol qoymastin saqlap qalghanliqini eng zor töhpe dep qarash xahishlirining bash kötüriwatqanliqi melum. Hetta bir qisim xitay tarixchiliri özlirining bu heqtiki emgekliride ashkara halda, uning xitay dölitining aldidiki töhpilirini mu'eyyenleshtürmekte.

Andaqta qoli Uyghur qatarliq milletlerning qéni bilen boyalghan shéng shiseyni xitay da'iriliri axiri ashkara we resmi yosunda aqlap chiqarmu? buning üchün bezi aldin teyyarliqlar kétiwatamdu qandaq? yéqinda, xitay tilidiki intérnét torliridin biri www.creaders.com Da shéng shiseyge a'it bir parche maqale élan qilin'ghan bolup, bu maqalide 50 nechche yildin buyan xitay kommunistliri izchil halda ghezeplinip kelgen shing shiseyning maw zédungning inisi maw zéminni öltürgenlik délosi aqlinishqa tirishilghan. "Shéng shisey maw zéminni öltürdi, k g b arxipliri heqiqi jallatning belki sowét kommunistlar partiyisi ikenlikini körsetti" dep atalghan mezkur maqalide shing shiseyning 1943-yili 9-ayda chén ti'enchu, mawzémin qatarliq kommunist rehberlirini öltürgen waqtining natoghra ikenliki, emeliyette bezi kishilerning maw zéminni 1944-yili 6-ayda ürümchi darilmu'elliminidiki shéng shiseyning mexpiy türmiside körgenliki bayan qilin'ghan.

Bu maqalide körsitilishiche, maw zéminning ölümi heqqide her xil qarashlar bar bolup, uning biri mundaq: gomindangning kontrolluqigha chüshüshni xalimighan shéng shisey 1944-yili yazda stalin'gha xet yézip, shinjangni sowét ittipaqining bir ittipaqdash jumhuriyiti qilishni, özi re'is, maw zéminni bash sékritar qilish layihisini otturigha qoyghan hemde türmidiki maw zémin bilen bu heqte qayta-qayta sözleshken bolsimu, emma maw zémin buninggha qoshulmighan, shuning bilen shéng shisey ghezeplinip, maw zéminni öltürüwetken.

Yene bir qarash shéng shisey maw zéminni sowét ittipaqigha ewetip bergen bolup, shu waqtidiki sowét ittipaqi k g b bashliqi bériya maw zéminning shinjangdiki chong tazilashning arqa körünüshlirini bilgenliki hemde sowét k g b da'irilirining shéng shisey bilen bolghan hemkarliqlirigha qarshi turghanliqini nezerge élip, uni stalindin yoshurun halda öltürüwetti dégendin ibaret.

Bezi közetküchilerning qarishiche, xitay kommunistlirining dahisi maw zédungning inisi maw zéminning shéng shisey teripidin emes belki, sowét k g b da'iriliri teripidin öltüriwétilgenlikining meydan'gha chiqishi tasadipiyliqtin dérek bermeydu, bu belki weqeni sowét ittipaqigha artish arqiliq, shéng shiseyni aqlashqa bésilghan yene bir qedem bolushi mumkin.

Shéng shiseyning öyi we xoja niyaz hajimning qebrisi

Hetta ürümchi sheherlik hökümetning intérnét torigha shéng shiseyning gherbiy taghdiki turalghu jayining süriti qoyulghan bolup, bu orun gerche ürümchidiki ziyaret qilidighan tarixiy jaylar süpitide békitilgen bolsimu, emma Uyghurlar teripidin izchil türde jallat dep qarilip kéliwatqan shéng shiseyning kona öyining ürümchi sheherlik kompartiye komitéti bashquridighan mezkur resmi intérnét tor bétidin orun élishi hetta uningda körsitilgendek ishlep chiqirish qurulush armiyisining 104-polkining shéng shiseyning turalghu öyini qayta yasap chiqiwatqanliqining Uyghurlarni oygha sélishi tebi'iy. Wahalenki, ürümchi sheherlik hökümetning mezkur intérnét torida eshu shéng shisey öltürgen xoja niyaz hajimning, sabit damollamning, qazaqlarning qehrimani sheripxanning we bashqilarning qebrilirige, turalghu jaylirigha héch bolmighanda tarixiy nuqtidin bolsimu orun bérilmigen. Hetta, melum bolushiche mezkur zatlar yatqan qebristanliqini tüzlep, uning ornigha bina sélish heqqidiki talash-tartishlar hazirghiche mewjut bolup, mezkur qebristanliqning teqdiri ghuwa halatte turmaqta.

Uyghurlar shuni biliduki, xitay hökümiti düshmen, militarist dep élan qilghan shéng shiseyning turalghu jayi qoghdilip hetta yasalghini bilen exmetjan qasimining Uyghur aptonom rayonluq ma'arip komitéti ichidiki turalghu jayi alla-burun chéqip tüzliwétildi.

Inkaslargha qarighanda, yene xitay tilida shéng shiseyning terjimhali we hayatigha a'it eserlermu élan qilinip, keng tarqitilghan. Uningdin bashqa yene bir qisim Uyghur ziyaliylirining bildürüshiche, buningdin melum yillar ilgiri shéng shiseyning qizi Uyghur élini ziyaret qilghanda u dadisining namini eslige keltürüsh telipini otturigha qoyghan hemde nahayiti yaxshi kütüwélinishqa érishken iken.

Omumen, hazir xitay tilidiki bir qisim maqalilar we kitablarda zo zongtang, yang zéngshing, shing shisey qatarliqlarni aqlap, ularning junggoning birlikini saqlap qalghanliqini xelqni basturghanliqigha qarighanda zor töhpe dep qarash bash kötürülgen. Uyghur élidiki xitaylar arisida meyli zo zongtang,yaki yang zéngshing we yaki shéng shisey bolsun ularning hemmisi Uyghurlarni basturush hem Uyghurlarning musteqil hakimiyetlirini yoqitish arqiliq "wetenni qoghdighanliqi" üchün ularning kommunist bolushi we yaki bashqa idé'ologiyige mensup bolushi beribir dep qaraydighan xitay milletchilik xa'ishining höküm sürüwatqanliqi bildürülmekte. (Ümidwar)