Sabiq sowét razwétkisi Uyghurlar diyarida (1)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Uyghurlarning teqdirini pichqan lénin we stalin bille. 1922 - Yili. AFP

Uyghurlarning 19-we 20-esirlerdiki siyasiy tarixi Uyghur diyari bilen uzun chégrigha ige bolghan sabiq char rusiye we kéyinki sabiq sowét ittipaqining sherq siyasiti jümlidin xitay siyasiti bilen zich baghlinishliq idi.

Sabiq char rusiye impériyisi 19-esirdiki Uyghurlarning milliy musteqilliq qozghilangliri we bu qozghilanglar netijiside meydan'gha kelgen ili sultanliqi, qeshqeriye dölitining yoqitilishi bilen munasiwetlik bolsa, sabiq sowét ittipaqi 20-esirdiki ikki sherqiy türkistan jumhuriyitining axirlishishigha biwasite hem wasitiliq halda baghlinishliqtur. Sowét ittipaqi özlirining pilanlirini emelge ashurush üchün razwétka organliridin ünümlük paydilan'ghan idi.

Arxiplar jawab bermekte

Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, bir qisim rusiye mutexessisliri 70 yilliq idé'ologiyilik boyunturuqtin qutulup, öz tarixighila emes belki , bashqa milletlerning tarixighimu qaytidin baha bérishke, sowét tüzümining eyni waqittiki siyasiy menpe'etliri we gherezliri üchün öz etrapidiki we ichidiki milletlerge hem döletlerge nisbeten qandaq rezil wasitilerni qollan'ghanliqlirini dadilliq bilen otturigha qoyushqa bashlidi. Buninggha asas bolghan matériyal menbeliri sowét ittipaqining ilgiri toluq mexpiy dep békitiwétilgen arxipliri bolup, 1992-yilidin étibaren moskwa hökümiti köpligen arxip matériyallirini sirtqa achqan idi. Bir qisim rusiye alimliri sowét ittipaqining 20-esirning aldinqi yérimida Uyghur éligha we Uyghurlarning musteqilliq heriketlirige qaratqan siyasitige munasiwetlik mexpiy arxiplarni tekshürüsh arqiliq bezi yéngi uchurlarni otturigha chiqirip, kishilerning eyni waqittiki mesililerge bashqidin baha bérishini hem chüshinishini ilgiri sürdi. Rusiye alimliri diqqet qilghan bir nuqta 20-esirde sowét ittipaqi kgb da'irilirining Uyghur diyarida élip barghan alahide heriketliridin ibaret.

Moskwa musteqil döletke yol qoymidi

Rus mutexessisi w .F. Néx yéqinda " n k w d ning shinjangdiki alahide heriketliri " dégen témida bir parche maqale élan qilghan bolup, u öz maqaliside 20-esirning 20-yilliridin taki 1949-yilighiche Uyghur diyarining sowét -xitay munasiwetliridiki özgiche alahidilikke ige orun bolghanliqi, uning sowét ittipaqi bilen xitay arisidiki tosaq rayonigha aylan'ghanliqini körsitidu. Aptorning tekitlishiche, Uyghur diyarining sowét-xitay munasiwetliridiki mundaq alahide tosaq rayonluq alahidilikige aylinishida bir qanche sewebler mewjut.

"Birinchidin" dep yazidu -rus mutexessisi w .F. Néx - "bu jayning jughrapiyilik ehwali bolup, bu jay sowét ittipaqi bilen 2000 kilométirdin artuq chégra liniyisige ige , shinjang arqiliq sowét ittipaqining qazaqistan, gherbiy sibiriye we ural boylirighiche bolghan eng ichki rayonlirigha qisqa yol bilen barghili bolidu. Egerde gherbiy xitayda düshmen armiyisi orunlashsa, ularning sowét ittipaqida bixeter nuqtilarni qoymasliqi mumkin".

Ikkinchidin shinjangning milliy terkibi murekkep bolup, eyni waqitta Uyghurlarning nisbiti 60% tin yuqiri idi. Bu jayda Uyghurlardin bashqa yene qazaq, qirghiz, xitay qatarliq milletlerning bolushi.

Aptor bu seweblerning muhimlirining birining bu ölkining ishlirigha yaponiye we en'giliyning aktip arilishishqanliqi ikenlikini körsitidu ."Ene shundaq tereplerni nezerge alghan sowét ittipaqi hökümiti 20-esirning 30-40-yillirida bu jayda Uyghurlaning sowét ittipaqigha qarshi otturidiki bir döletning qurulushigha we sowét hakimiyitige qarshi aqlarning hem basmichilarning hujum qozghap, chégrinining bixeterlikige tehdid élip kélishi we ularning Uyghur diyarigha siyasiy jehettin tesir körsitishige yol qoymasliqni qarar qildi".

Rus alimining ashkarilishiche, sowét ittipaqi rehberlik qatlimida Uyghur diyarining teqdirige munasiwetlik türlük köz qarashlar arisida uzun mezgil munazire bolghan. Bu munaziriler netijiside axiri, Uyghur, qazaq qatarliq yerlik xelqlerning musteqilliq idiyilirini, hetta ular kommunizm bayriqini kötürüp chiqishidin qet'iy nezer qollimasliq, uning eksiche xitay hakimiyitining bu ölkide öz hökümranliqini saqlap qélishigha qizil armiye we chégra qoghidighuchi qoshunlarni ewetip bolsimu yardem qilish qarar qilindi.

Sowét ittipaqi armiye we razwétka xadimlirini ishqa saldi

Aptorning yézishiche, özlirini ézilgen xelqlerning nijat yultuzi dep jar sélip, kommunistik partiye hem kommunizmning ulughluqini teshwiq qilip, kishilerni bu idiye üchün jan pida qilishqa dewet qilghan lénin rehberlikidiki sowét rusiyisi tunji qétim 1921-yili mezkur qarar boyiche Uyghur éligha herbiy qoshun ewetti. Bu chaghda Uyghur diyarigha 50 mingdin artuq char padishah jengchi-ofitsirliri, qachaqlar qéchip kéliwalghan idi. Qozghilang kötergen aqlarning dutop, annénkop we bakich, nowikop we shishkina qatarliqlarning qoshunliri général bakichning qomandanliqida xitay hakimiyitige boy sunmidi.

Aptorning otturigha qoyushiche, aqlarning bu qoshuni Uyghur diyarini baza qilip sowét rusiyisige qayturma zerbe bermekchi boldi. Öz hakimiyitidin ensirigen ölkidiki xitay hökümitining béshi hésablinidighan yang zéngshing sowét hökümitidin yardem soridi. Netijide, 1921-yili 17-mayda " türkistan fronti qomandanliq shitabi bilen shinjang hökümiti arisida bakich we nowikop qomandanliqidiki aqlarning qachaq armiyisini birlikte yoqitish üchün xitay térritoriyisige qizil armiyini kirgüzüsh heqqidiki kélishim" dep atalghan bir toxtam tüzüldi. Ene shu kélishimge asasen 1921-yili 5-6-aylar we küz mezgilide sowét qizil armiyisi Uyghur diyarida ikki qétim herbiy heriket élip bardi hemde général bakichni yoqatti.

Uyghur razwétchikining paji'esi

Rus mutexessisliridin barmin we bashqilarning qarishiche, eyni waqitta Uyghur diyarigha qéchip kelgen sowét rusiyisige , kommunizgha qarshi turghan aqlar sowét rusiyining ottura asiya we yette sudiki hemde gherbiy sibiriyidiki hökümranliqigha nisbeten éghir tehdid salghan bolup, ularning pilani waqti kelse, Uyghur diyarida küch toplap we herbiy teyyarliq élip bérip, qaytidin yette su , ottura asiya rayoni we gherbiy sibiriyige bésip kirip, musteqilliq jakarlash idi . Ular bu pilani üchün yerlik Uyghur, qazaq, qirghiz we özbék qatarliq musulmanlarning yardimige érishishke köp heriket qilghan. Bu ehwal eyni waqitta sowét rusiyisining razwétka organliri teripidin tekshürülüp turghan bolup, sowét rusiyisi razwétka organliri aq armiye qomandanliridin dutopni yoqitish üchün yerlik Uyghur, qazaq, tatarlardin paydilan'ghan.

Yette su Uyghurliridin chiqqan maxmut ghojamyarop sowét rusiyisining razwétka organliri teripidin mexpiy ghuljigha ewetilip, kommunistlargha qarshi armiyining qomandani dutopning yénigha kirgüzülgen. Bu adem ataman dutopni öz qoli bilen étip öltürüp, sowét ittipaqida dang chiqarghan hetta sowét rusiyisi "k g b sining atisi" dep hésablan'ghan drjinskiyning sa'et we tapancha bilen mukapatlishigha érishken. 30-Yillarda ataman dutopning ademliri maxmut ghojamyaroptin intiqam élish üchün , bir kéchide uning ayali we perzentlirini öltürüwetken idi. Eng paji'elik yéri shuki, sowét rusiyisi üchün barliqini we a'ilisini qurban qilghan bu Uyghur razwétchiki 1937-yili özi xizmet qilghan sowét hökümiti teripidin "xelq düshmini" dep qolgha élinip, yene shu sowét n k w d da'iriliri ( k g b ning deslepki nami) teripidin étip tashlan'ghan.(Umidwar)