Sabiq sowét razwétkisi Uyghurlar diyarida (2)

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki melumati
• Download story audio

30 – 40 – Yillarda Uyghurlarning teqdirini pichqan sowét ittipaqi rehberliri. Otturisidiki stalin. Uning ong teripidiki herbiy formidiki kishi dölet mudapi'e ishliri rehbiri, shinjang mesilisini tetqiq qilish mexsus komissiyisining bashliqi warshilow. AFP

Ötken esirning 30-yillirida Uyghur diyarining siyasiy weziyitide jiddiy özgirishler yüz berdi. Yang zéngshing we jin shurén qatarliq xitay militaristlirining Uyghurlargha qaratqan "nadan qaldurush" " tashqi dunyadin qamal qilish" siyasiy taktikiliri axiri bazar tapalmay qaldi. 1931-Yili, qumul taghlirida Uyghurlar özlirining zorawanliqqa qarshi qozghilangliri bashlash bilen mezkur qozghilangning tesiri astida pütün Uyghur diyarida keng kölemlik milliy azadliq heriketliri ewji élip, peqet ürümchidin bashqa jaylarning hemmisi dégüdek qozghilangchilar qoligha ötti. Mana mushundaq zor özgirish Uyghur diyarigha qoshna sowét ittipaqigha tesir körsetmey qalmidi. Moskwa da'iriliri qaytidin Uyghur diyarining siyasiy teqdirige munasiwetlik chare-tedbirlerni élip, buning üchün razwétka organlirini ishqa saldi.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti moskwani endishige saldi

20-Esirning 30-yillirida kötürülgen keng kölemlik qozghilanglar netijiside ürümchidiki xitay militaristlirining hökümranliqidiki jaylardin bashqa pütün Uyghur diyari qozghilangchilar qoligha ötti. 30-Yillarda Uyghur diyarining herbiy siyasiy weziyitige tesir yetküzidighan asasliq üch xil küch mewjut bolup, ular xoja niyaz hajimni bayraq we qomandan dep tonughan qumul-turpan hem tengritaghlirining jenubiy qisimlirini kontrol qilghan Uyghur qozghilangchiliri, ma jungyingning bashlamchiliqidiki tunggan qoralliq küchliri we jyang péyyü|en bashchiliqidiki ili wilayiti da'irisidiki shéng shiseyge qarshi xitay herbiy küchliri bolup, bu üch xil küch jin shurénni aghdurup ölke hakimiyitini igiliwalghan shéng shiseyge qattiq tehdit salghan idi.

Mezkur üch küchning közligen meqsetliri ayrim bolup, jyang péyyü|en bashchiliqidiki xitay herbiyliri peqet ölke hakimiyitini igilep, ölkini xitay merkizi hökümitige boysundurushni arzu qilsa, tunggan ma jungying Uyghurlar bilen birliship islam döliti qurimen dep jar salsimu, emma u öz qoshunliri xitay gomindang merkiziy hökümitige tewe 36-diwiziye dep atighan hemde Uyghurlarning musteqil sherqiy türkistan jumhuriyiti qurushigha qarshi turghan idi.

Uyghur qozghilangchiliri qismen qirghiz qozghilangchilirining birlishishi astida 1933-yili 12-noyabir küni qeshqerde sabit damolla rehberlikide sherqiy türkistan islam jumhuriyiti resmi qurulghanliqi jakarlinip, inqilabqa ishtirak qilghan abduqadir hajimning eslimisidin melum bolushiche, jenubtiki qeshqer, xoten, aqsu qatarliq wilayetlerde sherqiy türkistan jumhuriyitining bayriqi chiqirildi.

Krémil Uyghurlarning musteqilliqini qollimasliqni qarar qilghan

Sowét ittipaqining ottura asiya rayonigha qoshna bolghan Uyghur élidiki bu xil özgirishlerni közitip turghan krémil rehberliri 1933-yili 6-ayning 27-küni sowét rusiyisi kompartiyisi merkiziy komitéti dölet mudapi'e komitétining re'isi worshilowning rehberlikide " mexsus sowét ittipaqining shinjang siyasitini tetqiq qilish" komissiyisi qurdi. Shu yili 7-ayda sowét tashqi ishlar ministirliqida merkiziy komitétning mezkur komissiyesining Uyghur diyari heqqidiki teklipliri muzakire qilindi. 1933-Yili, 8-ayning 3-küni sowét bolshéwiklar partiyisi merkiziy komitéti Uyghur élining siyasiy teqdiri heqqide resmiy qarar maqullap, xizmet yölünüshini belgilep berdi. Bu qararda moskwaning Uyghurlarning musteqilliq herikitini yoqitip, ölkide xitay hökümranliqini tikleshni asasiy qilghan bolup, Uyghurlarning herqandaq musteqilliq herikitige qet'iy yol qoymasliq, uning eksiche shéng shiseyge yardem bérish belgilen'gen idi.

Yéqinda élan qilin'ghan rusiye mutexessisi w f nexning "sowét k n w d sining shinjangdiki heriketliri" namliq maqaliside körsitilishiche, 1931-1934-yilliridiki keng kölemlik qozghilanglar netijiside sowét ittipaqi rehberliri milliy azadliq heriketlirini qollash bilen xitayning bu ölkidiki hökümranliqini saqlap qélish mesilisini balans qildi. Netijide, sowét ittipaqi kompartiyisi merkiziy komitétining worshilow bashchiliqidiki alahide komissiyesi ürümchi hökümitini qollap, ölkini xitay terkibide qaldurushni qarar qildi. 1933-Yili noyabirda ölkige sowét qoshunliri kirgüzüldi, sowét qoshunliri ölke armiyisi teripide turup, qozghilangchilarni meghlup qildi. Ene shu sowét ittipaqining siyasiti tüpeylidin qozghilangchilar meghlup boldi. Sowét ittipaqining pozitisiyisi bilen shéng shiseyning yéngi siyasiti qozghilangchilarni parchilap, xoja niyaz hajim qatarliq bir qisim rehberler hökümet teripige ötti.

Aptorning bayan qilishiche, 1933-yili Uyghur diyarigha kirgüzülgen "tarbagatayskiy" we "altayskiy" namidiki hemde 1937-yili kirgüzülgen sowét qoshunliri muntizim qizil armiye qoshunliridin bashqa yene sowét bixeterlik komitétigha biwasite qaraydighan chégra mudapi'e qoshunliri hem n k w d etretliridin ibaret idi. Bu mezgillerde sowét razwétkisigha munasiwetlik herbiy we axbarat xadimliri Uyghur diyarining her qaysi jaylirida ünümlük pa'aliyetlerni élip barghan.

Moskwaning qararida sowét jasuslirining teklipi asas bolghan

Rusiye tarixchisi barminning "1918 - 1941-yilidi sowét – xitay munasiwitide shinjang" namliq kitabidiki melumatlargha tayan'ghanda, 1931-yili qumul qozghilingi partlighandin ilgiri we kéyin sowét bixeterlik organliri öz xadimlirini Uyghur élining her qaysi jaylirigha ewetip tekshürüsh élip bérip, shu jaydiki weziyetni tetqiq qilghan. Hetta, 1921-yili 4-iyun küni, qeshqeriye qatarliq jaylarda tekshürülgen matériyallar asasida üchinchi intérnatsi'onal teripidin teyyarlan'ghan qeshqeriye-jungghariye jumhuriyitini qurush layihisi sowét rusiyisi kompartiyisi merkiziy komitéti teripidin muzakire qilin'ghan. Rusiye bolshéwiklar partiyisi ottura asiya byurosining bashliqi rudzuktak inqilab qozghap, qeshqeriye-jungghariye jumhuriyitini qurushni teshebbus qilghan bolsimu, emma lénin qatarliq sowét rehberliri buninggha qet'iy qarshi chiqqandin kéyin bu mesile yépilghan.

Lékin, 1931-yili qumul qozghilingi partlighandin kéyin bir qisim sowét rehberliri Uyghur diyarida inqilab qozghashning waqti yétip keldi dep hésablap qaytidin moskwagha teklip bergen. Mesilen, rus alimi barminning yézishiche, rusiye bolshéwiklar partiyisi ottura asiya biyorisining bashliqi ba'uman Uyghurlar diyarida omumiy yüzlük milliy azadliq heriket qozghashni teshebbus qilghan. Emma, Uyghur diyarigha razwétkigha ewetilgen bir qisim axbaratchilar buninggha qarshi chiqip, sowét ittipaqidin qéchip kelgen sowétke qarshi ademlerning qeshqerge toplan'ghanliqi, ularning qeshqerni baza qilip, ottura asiyagha hujum qilishi xewpi barliqini, uning üstige yene en'giliyining jenubtiki ishlargha ariliship, ulardin sowét ittipaqigha qarshi paydilinishi mumkinlikini otturigha qoyghan. Sowét razwétka xadimliri yene qeshqeriyide islam dini étiqadining küchlük ikenliki, gerche hazir inqilabni qollighan bilen kéyin belki omumiy yüzlük sowétke qarshi keypiyatlarning küchiyip kétip, sowét ittipaqigha paydisiz weziyet shekillinip, uni kontrol qilishning teske chüshidighanliqini ipade qilghan.

Uyghur diyarida milliy azadliq heriket arqiliq musteqil dölet qurulushini qollash terepdarliri asasliqi üchinchi intérnatsi'onalning mexpiy ademliri bolup, ularning ichide bir qisim Uyghurlarmu bolghan iken. Bu Uyghurlar moskwagha Uyghurlarning inqilabini qollash tekliplirini bergen. Emma, stalin axirqi hésabta öz jasuslirining tekliplirini qobul qilip, Uyghurlarning musteqil dölet bolushini qollimay, uning eksiche shéng shiseyge yardem bérip, sherqiy türkistan islam jumhuriyitini we uningdin kéyinki 1937-yilidiki abduniyaz beg hem ma xusen bashchiliqidiki qoralliq qozghilangni bashturushni qarar qildi.

Bu weqelerde sowét razwétka organlirining xadimliri we bixeterlik qisimlirining qomandanliridin ruslardin ribalkin, obuxop, palinop, Uyghur-qirghizlardin qadir haji, mewlanop we bashqa onlighan ademler muhim rol oynidi. Shéng shiseyning chégra bashqurush idarisi, amanliq saqlash idarisi dégenlerning hemmisi sowét ittipaqining bixeterlik organlirining xadimlirining biwasite bashqurushi we arilishishi asasida qurulghan hem ish élip barghandin sirt yene moskwa özining nurghunlighan mexpiy razwétka xadimlirining her xil salahiyette Uyghur diyarining her qaysi jaylirigha orunlashturghan. Bularning ichide 1944-yilidiki milliy azadliq inqilab mezgilide pa'aliyet élip barghan sowét ittipaqi jasusliridin eli ependi, zakir ependi we iskender ependi hem mewlanop dégenler muhim rol oynighan iken. ( Ümidwar)