Xitay hökümiti térrorchiliqqa qarshi urushta amérika bilen hemkarlishiwatamdu?

• Muxbirimiz qanatning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitay dölet re isi xu jintaw 9 - ayning -5 künidin 8 - künigiche amérikini ziyaret qilmaqchi. Xewerlerge qarighanda, xu jintaw 9 -ayning 7 - küni washn'gton'gha kélip aqsarayda amérika prézidénti jurj bush bilen uchrishidiken. Bu xu jintawning xitay dölet re'isi bolup saylan'ghandin kéyin amérikigha qaratqan tunji ziyariti hésablinidu.

Jurj bush 2000 - yili amérika prézidént saylimi jeryanida bergen bayanatlirida xitayni amérikining shiriki emes, riqabetchisi dep körsitip, prézidént bolup saylansa, xitaygha qarita yuqiridiki chüshenche boyiche siyaset élip baridighanliqini tekitligen. Lékin 11 - séntebir weqesidin kéyin, xitay hökümitining xelq'ara térrorchiliqqa qarshi amérikigha hemkarliq qolini uzitishi, jurj bush hökümitining xitaygha qarita élip baridighan siyasitide belgilik özgirish meydan'gha kélishige seweb boldi.

Xitay hökümiti xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushta amérika bilen hemkarlashtimu we yaki bu urushtin paydilinip özining pilanini emelge ashurushqa tirishtimu?

Xitay hökümiti xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushta amérika bilen hemkarlishiwatamdu?

Xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushta hemkarlishish, xitay dölet re'isi xu jintawning amérika prézidénti jurj bush bilen aqsarayda élip baridighan söhbitining muhim témiliridin biri bolushi mumkin. Xitay hökümiti heqiqeten xelq'ara térrorchiliqqa qarshi amérika bilen hemkarlishiwatamdu?

Amérikiliq ataqliq yazghuchi alin borkning éytishiche, xitay hökümiti xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushta amérika bilen hemkarlashmidi.

Alin bork 8 - ayda amérikida chiqidighan heptilik " ölchem " zhornilida gu'antanamoda tutup turiliwatqan Uyghurlar heqqide élan qilghan maqaliside, xitay hökümitining xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushta amérika bilen hemkarlishish ornigha weziyettin paydilinip, tinch yol bilen siyasiy we diniy pa'aliyet élip barghan Uyghur pa'aliyetchilirini basturghanliqini bildürdi.

Mutexessislerning éytishiche, xitay hökümiti xelq'ara térrorchiliqqa qarshi amérika bilen semimiy hemkarlashmighan, amérika teripidin xelq'ara térrorchiliqqa yardem bériwatidu dep eyiblen'gen, shimaliy koriye, sudan, suriye we iran qatarliq döletler bilen munasiwetlirini téximu qoyuqlashturdi.

Gerche, amérika prézidénti jurj bush, xitay hökümitining xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushtin, hakimiyiti astidiki az sanliq milletlerni basturush üchün paydilinishining aldini élish üchün 2001 - yili öktebir éyida shangxeyde " héchqandaq dölet xelq'ara térrorchiliqtin qol astiki az sanliq milletlerni basturush üchün paydilanmasliqi kérek" dep béyjing rehberlirini agahlandurghan bolsimu, emma xitay hökümiti öz pilani boyiche heriket qiliwerdi.

Térrorchiliqni qollawatqan döletlerning yéqin dosti

11 - Séntebir térrorluq weqelirining arqisida, eyni waqttiki amérika dölet mejlisi xelq'ara munasiwetler komitétining re'isi sanator jisi hlimz qatarliq amérikining tejribilik, uzaqni köreleydighan we xitayni yaxshi tonuydighan siyasetchiliri, jurj bush hökümitini, xitay hökümitining xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urush mesilisidiki wedilirige aldanmasliq we Uyghurlarni bu mesilide qurban qilmasliq toghrisida agahlandurghan idi.

Jisi hilmz 2001 - yili 14 - öktebir küni, amérikida chiqidighan washin'gton waqti gézitide " xitayning talibanlar bilen munasiwetliridin pexes bolayli" mawzuluq bir maqale élan qilip mundaq dégen:

"Nyu york we washin'gton sheherlirige qarita élip bérilghan qanliq hujumlardin kéyin, beziler amérika xelq'ara térrorchiliqqa qarshi kommunist xitay bilen birlikte pa'aliyet élip bérishi kérek dégendek tekliplerni otturigha qoymaqta. Bu nahayitimu xata bir teklip. Men bush hökümitining hazirgha qeder xitaygha tutqan pozitiyisige qarap bundaq bir qiltaqqa chüshmeydighanliqigha ishinimen. Biz birinchi qétimliq qoltuq urushi jeryanida saddam höseyin'ge qarshi birleshken döletler teshkilati bixeterlik kéngishidin qarar chiqirimiz dep mushundaq bir xata yolgha chüshüp qalghan iduq. Bu teklipni otturigha qoyiwatqanlar xitay we amérikining térrorchiliqqa qarshi urushta ortaq menpetke ige bolghanliqini perez qilishmaqta. Wehalenki xitay térrorchilar bilen hemde dunyadiki térrorchiliqni qollawatqan döletler bilen yitip - qopuwatqan bir dölet".

Uyghurlar basturuliwatidu

Senator jisi hilmz mezkur maqaliside, amérikining xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushta xitay bilen hemkarlishishining choqum Uyghurlar mesilisige bérip taqishidighanliqini bildürüp mundaq dégen:

"Eger amérika térrorchiliqqa qarshi élip bériwatqan pa'aliyitide xitayning birer yardimige érishken teqdirde, bu choqum xitayning Uyghurlarni basturushi bedilige bolidu. Bu nahayiti chong bir exlaqiy mes'uliyetsizlik, chünki Uyghurlarni bizge ziyan yetküziwatqan radikal qatillar bilen bir sepke qoyush üchün héchqandaq asasimiz yoq. Uyghurlar béyjingning wehshi hakimiyitidin qutulush üchün asasen tinch yol bilen heqqaniy küresh élip bériwatidu. Shuning üchün xitay hökümiti ularni qattiq basturup, Uyghur siyasiy mehbuslarni wehshi usullar bilen qiynap, meschitlerni weyran qilip, tinchliq bilen naraziliq namayishi ötküzgenlerni oqqa tutuwatidu".

Jisi hilmz maqalisining axirida mundaq dégen " amérikining nishani éniq bolup, asasen, amérikigha hujum qilghan kichik esebiy guruppilarni we ulargha yardem qiliwatqan döletlerni basturushtin ibaret. Bu jehettimu xitayning meqsidi bizningkidin bashqiche. Xitay pütün islam dini bilen küresh qiliwatidu. Chünki xitay kommunist hakimiyiti islam dinini özining mewjudiyiti üchün bir tehdit dep qaraydu, xitay hökümitining asasiy meqsidi amérikining dunyadiki eng qudretlik ornini yoqitish. Shunga amérika hem istratégiyilik jehettin hem exlaqiy jehettin térrorchiliqqa qarshi urushta xitay bilen hemkarlishalmaydu hemde hemkarlashmasliqi kérek. Chünki kommunist xitay hökümitining özi térrorchiliq mesililirining nahayiti muhim bir qismi hésablinidu."

Xitay hökümitining pursetperesliki

2002 - Yili 8 - ayda amérika hökümiti xitay hökümitining telipige asasen " sherqi türkistan islami herikiti" ni térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzdi. Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining bildürüshiche, amérika hökümiti sherqi türkistan islamiy herikitini térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzgendin kéyin xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasiy we diniy bésimi téximu kücheydi.

Xitay hökümiti buning bilenla toxtimidi. Xitay hökümiti 2003 - yili 12 - ayning 15 - küni 4 Uyghur teshkilati we bu teshkilatlarning 11 neper pa'aliyetchisini térrorchi dep élan qilip, xelq'ara jama'etchilikidin mezkur teshkilat we pa'aliyetchilirini térrorchi dep tonup ularning pa'aliytini cheklishini telep qildi.

Yéqinda, xitay kompartiyisi merkiziy siyasiy byurosining ezasi, Uyghur aptonom rayonluq partkom sékritari wang léchü'en ataqliq Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi rabiye qadirni térrorchilar bilen hemkarlashti dep eyiblidi.

Démek, xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urushta amérika bilen hemkarlishidighanliqini jakarlighan xitay hökümiti, sanator jisi hilmzning 2001- yili 14 - öktebir küni élan qilghan maqaliside mölcherliginidek, térrorchiliqqa qarshi urushtin paydilinip bir tereptin Uyghurlarni basturushni dawamlashturup, yene bir tereptin térrorchiliqni qollawatqan döletler bilen munasiwetlirini üzlüksiz tereqqi qilduriwatidu. (Qanat)