Türkiyening qara déngiz rayonidiki Uyghur yézisi


2007.08.01

kumru-uygur-yezisi-200.jpg
Turkiyidiki kumru Uyghur yézisidin bir körünüsh. Photo by Erkin Tarim / RFA

Türkiyening ottura qara déngiz rayonigha jaylashqan ordu wilayitige qarashliq qumru nahiyiside Uyghur öyi dep ikki qewetlik bir saray échilghan bolup, bu öyde Uyghurlarning örp - aditi, turmush adetliri tonushturuluwatqan iken. Bu xewer téliwiziyelerde bérilgendin kéyin biz néme üchün bu öyge Uyghur öyi dep isim qoyulghanliqini bilip béqish üchün izdenduq.

Izdinishlirimiz netijiside, biz qumru nahiyiside yashaydighan kishilerning eslide 13-14-esirlerde Uyghur diyaridin kélip yerliship qalghan Uyghurlar ikenlikidek qiziqarliq bir netijige érishtuq. Ular Uyghur tarixini tetqiq qilip qedimqi Uyghurlarning binakarliq xususiyetliri ekis ettürülgen binalarni sélip Uyghur medeniyitini yashitishqa tirishmaqta iken. Biz amasya wilayitidiki Uyghur nahiyisidin kéyin türkiyediki yene bir Uyghur nahiyisi'i heqqide melumat igelleshke tirishtuq. Biz bu Uyghurlar heqqide melumat élish üchün Uyghur öylirining mimaristi bolghan ismet erchal ependige téléfon qilduq.

Bu kishi ordu wilayiti mediniyet ishliri bashqarmisi mes'uli bolup u özimu shu Uyghurlardin iken.

RFA : Hörmetlik ismet erchal ependi Uyghur öyi heqqide qisqiche melumat bersingiz qandaq?

Ismet erchal: biz Uyghur türkliridin bolghanlqimiz üchün, qara déngizde adette samsundin giresun ariliqidiki xelqlerning köpi türkmenler bilen Uyghurlardin terkip tapqan. Men Uyghur türklirining qalpiqini örnek qilip turup bu öyning ögzisini shundaq lahiyilidim. Bu Uyghur öyide toy qilidighanlar toy merikisi, meshrepke oxshash merikilerni qilidu. Biz bu qumruda mediniyet saraylirimizning, jamilirimizning hemmisini shu Uyghurlarning qalpiqigha oxshitip qilduq. Mushuningdek binalardin 5 -6si bar.

RFA : Biz bundin burun türkiyediki amasya wilayitide Uyghurlarning ewlatlirini tépip chiqqan iduq. Emma orduda Uyghurlarning barliqini anglap baqmaptikenmiz. Bu qumrudiki Uyghurlar heqqide bizge téximu tepsili melumat bergen bolsingiz ?

Ismet erchal: bu yerge Uyghurlar 1300- 1570-yillarda kelgen iken. Men bu heqte tetqiqat élip bériwatimen. Bu Uyghurlar türkistan, xorasan, buxara, uningdin kéyin erzurum arqiliq qara déngiz rayonigha top - top bolup kelgen iken. Eyni waqitta bu Uyghurlarni buyerde yashawatqan rimlarni we ermenlerni türkleshtürüsh üchün ekelgen iken.

RFA : Siz némige asasen bundaq dewatisiz .Qolingizda buninggha munasiwetlik tarixiy matériyallar barmu?

Ismet erchal: arxiplarda bar. Emma bizning chonglirimiz bizge Uyghur ikenlikimizni deytti. 1800-Yillarda méning chong dadam qirimda wali bolup ishligen iken. Uning eslimiliride özlirining Uyghur ikenliki yézilghan. Men bulargha asasen gu'angjugha barghan waqtimda Uyghurlar bilen körüshtüm, ularning ashxanilirigha bardim . Kelgendin kéyin yézimizda Uyghur mimarini eks ettürgen binalarni sélishqa bashliduq, türkiyediki pütün téliwiziyeler buni tonushturghan programmilarni ishlep tarqatti.

RFA : Uyghur öylirini sélishtiki meqsitinglar néme idi?

Ismet erchal: ötmüshimizni esleyli, dep salduq. Hetta men türkiyening eng chong téliwiziyiliridin biri bolghan NTV téléwiziyisining türk keshpiyatchiliri musabiqisige "mangidighan Uyghur karwini" isimlik keshpiyatim bilen qatnashtim. Bir qara mashinining üstide öy orunlashturulghan bolup, bu öy 10 kwadrat métir, emma ishlitidighan waqtingizda bu öy 30 métir kwadiratqiche chongiyidu. Ichide xalighanche tamaq étip yigili bolidu, yeni normal öydikidek yashighili bolidu.

RFA : Uyghurlar peqet qumru yézisidila barmu yaki bashqa nahiyelerdimu barmu? siler Uyghur örp - adetlirini dawam qilduruwatamsiler ?

Ismet erchal: bizning bu yerge kelginimizge aridin nurghun yillar ötken bolghachqa Uyghurlargha a'it örp - adetler anche qalmidi. Shunga biz hazir Uyghur tarixini, ularning mediniyiti üstide izdinip uni öginip Uyghur medeniyitini qayta tirildürüshke tirishiwatimiz. Méning özemning nurghun pilanlirim bar. Bu heqte mediniyet ministirliki bilenmu körüshüwatimen. Uyghur dostlirim bilenmu körüshüwatimen. Uning üstige men yéqinda özem ijat qilghan Uyghur karwini bilen pütün türkiyeni aylanmaqchi. Bumu biz Uyghurlarni tonutush üchün intayin paydiliq .

Biz yene ordu wilayiti üstide tetqiqat élip bériwatqan kishi bolghan hajettepe unwérsititi oqutquchisi bahattin yédiyildiz ependi bilenmu téléfon ziyariti élip barduq.

Bahattin yédiyildiz ependi özining ordu tarixi heqqide tetqiqat élip barghan bolsimu, qumru nahiyisi üstide mexsus tetqiqat élip barmighanliqini, emma 13-14-esirlerde höküm sürgen eratna Uyghur begliki dewride bu rayonlargha Uyghurlarning yerleshtürülgen bolushining mumkin ikenlikini éyitqandin kéyin bu wilayetning ismi bolghan ordu ismi toghrisida toxtulup mundaq dédi : " buyerde ordu sözi nahayiti muhim. Sewebi ottura asiyadiki türkiy milletlerning tilida orda sözi saray we paytext meniside ishlitilgen. Shunga tajettin begliki mezgilide bu yer paytext bolghanda Uyghurlar top - top halda köchüp kelgen bolushi, Uyghur qebililiri köchüp kelgen. Ular shu chaghda kélip bu rayon'gha yerliship bu yerge ordu dep isim qoyghan bolushi mumkin. Buningdin qarighanda ularning heqiqeten Uyghur bolush éhtimali yuqiri. "

Hemminglargha bolghandek biz bundin burun türkiyening amasiya wilayitining Uyghur nahiyisi dep bir nahiyisining barliqini, bularning14 - esirde türkiyide qurulghan eratna Uyghur begliki mezgilide türkiyege köchüp kelgen Uyghurlarning ewladliri ikenlikini silerge xewer qilip bergen iduq. Hetta biz téximu chongqur izdinish üchün Uyghur nahiyisige bérip ular bilen yüz turane körüshüp ulardin ehwal igelligen we ularning qérindashche salamlirini silerge yetküzgen iduq. Bu qumru wilayitidiki Uyghurlarmu ene shu Uyghur nahiyisidiki Uyghurlargha oxshashla eretna Uyghur begliki mezgilidin köchüp kelgen Uyghurlarning ewladliri iken. Biz qumrudiki Uyghurlar üstide téximu chongqur izdinip bu heqte bundin kéyinki programmilirimizda silerge téximu tepsili melumat bérishke tirishimiz. (Erkin tarim)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.