Türkmenbéshi seper murat niyazowning wapati türkmenistanda qandaq özgirishlerge yol achidu?

2006-12-21

2006 – Yili 17 – mart künidiki bir bayramda qizlar milliy kiyimler bilen türkmenistan prézidénti seper murat niyazopning resimi aldidin ötmekte. Seper murat niyazop 21 – dékabir küni 66 yéshida wapat boldi. AFP

Türkmenistan dölet bashliqi seper murat türkmenbéshining wapati türkiye metbu'atlirida keng yer aldi. Türkiyining jumhur re'isi, tashqi ishlar ministiri derhal teziye bildürüp, türkmenistanning muqimliqi biz üchün intayin muhim déyishti. Türkiyidiki herqaysi axbarat wastilirimu bu xewerni derhal özlirining tor betliride élan qildi. Höriyet géziti bu xewerni "dunya tarixining eng qiziqarliq diktatorliridin biri bolghan türkmenbéshi niyazow hayatidin ayrildi", türkiye dölet téléwiziyisi "türkmenistan musibette" dégendek témilarda berdi.

Türkmenbéshi ölümi türkiye metbu'atlirida

Höriyet géziti tor bétidiki xewiride mundaq déyilgen: türkmen béshi lédirlik jeryanida dawamliq özining heyran qalarliq ijraliri bilen kün tertipke keldi. Chach saqal qoyushni, sérikni, balétni, mashinida radi'o anglashni, kochida tamaka chékishni hetta altun chishnimu cheklidi. Emma u buning bilenla toxtap qalmay, özini atatürk dep élan qilmaqchi bolghanda türkiye tashqi ishlar ministirliki teripidin siliq sipaye bir til bilen agahlanduruldi. Özini peyghember élan qilishnimu oylidi lékin kelgen tenqidlerdin tep tartti".

Türkmenbéshi seper murat niyazow, yürek késili tutup qalghanliqi üchün wapat boldi. U hepte ichidiki kün isimlirige özining yéqinlirining ismini bergen idi, özining ismini ayrodromlargha, mekteplerge hetta asmandiki bir mété'orit téshighimu özining ismini qoyghan idi. U yene birinji aygha özining ismini, 4-aygha anisining ismini berdi. Ata anisini milli qehriman dep élan qilghuzdi. Türkmenistan dölet téléwiziyisi uning ölüm xewirini büyük türkmenbéshi wapat boldi, dégen téma bilen bérip, uning, yürikining tuyuqsiz toxtap qalghanliq sewebi bilen wapat bolghanliqini bildürdi.

Seper murat niyazow 20 yildin béri türkmenistanni bashqurup kéliwatqan idi. Bir qanche yildin béri yürikidin chataq chiqqan niyazow, 9 yil awal bir yürek opératisiyisi bolghan idi. Kéyin u tamakini tashlap pütün ministirlirigimu tamaka tashlashni emir qilghan.

Seper murat niyazow, özining diktatoriliq sewebidin tenqidlinip kelgen. 1985-Yili türkmenistan kommunist partiyisining bashliqi bolghan niyazow 1991-yili musteqil bolghandin kéyinki türkmenistanning tunji jumhur re'isi bolup saylan'ghanidi. 1999-Yili dölet parlaméntida uning ömür boyi jumhur re'isi bolushi qararlashturulghan. Emma u ötken yili tuyuqsizla héchkimning menggü yashimaydighanliqini, yérige bir adem tallash kéreklikini dep 2009-yili jumhur re'isi saylimi qilidighanliqini élan qildi. Seper murat türkmenbéshining saylam bolidighanliqini qirghizistandiki keng xelqning qozghilip esqer akayéwni texttin chüshürüshidin kéyinla élan qilishi diqqetlerdin qachmidi.

Mutexesislerning türkmenistanning bundin kéyinki weziyitige bolghan qarashliri

Türkmenbéshining ölümi dunyaning diqqitini alahide tatmaqta. Bolupmu türkiyediki istratégiye mutexessisliri türkmenistanda emdi qandaq bir özgirish bolidighanliqi heqqide mulahiziler yürgüzmekte.

Türkiye dölet xewpsizliki istratégiye tetqiqat merkizi qazaq mutexessisi anar somunju xanim türkmenbéshining wapati bilen u yerdiki réjimde yumshash bolidighanliqini éytip mundaq dédi:

- "Türkmenistan dölet bashliqining wapati türkmenistandiki tüzümning biraz yumshishigha sewep bolushi mumkin. Hazir pütun dunyaning diqqiti türkmenistan'gha buraldi. Bolupmu bu döletning tebi'i bayliqliri dunya döletlirini bu yerge jelp qilmaqta. Shunga türkmenistanning bundin kéyin élip baridighan tashqi siyasiti intayin muhim. Türkmen béshining ölümidin rusiye biraz endishige chüshti. Ular bundin kéyin türkmenistanning énérgiye siyasitini özgertip özgertmeydighanliqi heqqide endishilenmekte".

- Bügünki xewerlerde rusiyidiki öktichilerning türkmenistan'gha qaytidighanliqi xewer bérildi. Öktichiler qaytqan teqdirde némiler bolar?

- "Öktichilerning köp tesir qozghiyalaydighanliqigha ishenmeymen. Shu anda türkmenistanda hakimiyet béshidikiler türkmenistandiki muqimliqni saqlap qélishqa tirishiwatidu, shunga nahayiti téz bir shekilde dölet bashliqi wekilinimu teyinlidi. Muqimliqning buzulmaydighanliqigha ishinimen. Chünki öktichiler küchlük emes".

Türkiye istratégiye tetqiqat merkizi mudiri sinan ogan ependi bu heqte mundaq dédi:

"U, türkmenistandiki heyran qalarliq siyasetliri bilen tonulghan bir siyasetchi idi. Türkmenbéshi döletni özi yalghuz bashqurup kelgen idi. Hetta diktatordek bashquruwatatti déyishkimu bolidu. Döletning hoquq organliri biwaste türkmenbéshigha qarashliq idi. Shunga bundin kéyin türkmenistanni qéyin künler kütmekte. Bash ministir mu'awini dölet bashliqi wekili dep teyinlen'gen bolsimu, 2007-yili 3-ayghiche dölet bashliqi saylinishi kérek. Shunga türkmenistanni qéyin we qalaymiqan bir basquchning saqlawatqanliqini diyishke bolidu".

Sinan ogan ependi öktichilerning anche tesir yaritalmaydighanliqi éytip mundaq dédi: "türkmenistan xelqi siyasettin uzaqlashturulghan . Türkmenistan qebililerning kéngishi bilen idare qilghili bolidighan bir dölet. Shunga aldimizdiki künlerde qebililer otturisida toqunushning barliqqa kélish éhtimalgha yéqin. Emma öktichiler qisqa waqit ichide xelqtin yardem alalmaydu, buninggha waqit kérek".