Tebi'iy gaz we Uyghurlar türkmenistan-xitay munasiwetliride

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Türkmenistan prézidénti qurban'gül berdimuhemmedof 16-18- iyul künliri xitayda resmiy ziyarette bolup, xitay dölet re'isi xu jintaw qatarliqlar bilen körüshüp, ikki döletning siyasiy, iqtisadiy we énérgiye munasiwetlirige a'it bir qatar mesililer boyiche söhbet ötküzdi hemde muhim höjjetlerge qol qoydi.

17- Iyul küni türkmenistan prézidénti berdimuhemmedof béyjingdiki xelq sariyida xu jintawning daghdughiliq kütiwélishigha érishken hemde ikki rehber söhbet élip barghan. Xu jintaw 15 yilliq xitay- türkmenistan diplomatik munasiwetlirige yuqiri baha bérip, xitayning izchil halda türkmenistanning öz dölet ehwaligha asasen tallighan ijtima'iy tüzülmisini hörmet qilidighanliqi we türkmenistanning musteqilliqi hem igilik hoquqini shuningdek uning muqimliq we tereqqiyat üchün qiliwatqan ishlirini qollaydighanliqini bildürgen.

Shinxu'a agéntliqining xewer qilishiche, " bizning junggo bilen türkmenistanning esirler boyi dost bolush, uzun muddet hemkarlishish, özara payda yetküzüsh we ortaq tereqqi qilish siyasitimiz özgermeydu" dep tekitligen xitay re'isi xu jintaw .

Türkmenistan prézidénti berdimuhemmedof jawaben,türkmen terepning xitayning türkmenistanning musteqilliqi we igilik hoquqidin ibaret zor mesililerdiki qet'iy qollishigha hemde türkmenistanning iqtisadiy we ijtima'iy tereqqiyatigha bergen qimmetlik yardemlirige minnetdarliq bildüridighaliqini eskertken.

Üch xil küch we Uyghurlar

Xu jintaw söhbet jeryanida xitay bilen türkmenistan munasiwetlirini rawajlandurushqa a'it besh xil teklipni otturigha qoyghan bolup, siyasiy, iqtisadiy, medeniy- ma'arip, alaqe qatarliq sahelerdin bashqa tötinchi teklip süpitide ikki terepning "üch xil küch"lerge ortaq zerbe bérish kélishimini téximu yaxshi ijra qilish arqiliq rayonning bixeterliki we tinchliqini ortaq qoghdash lazimliqini tekitligen.

Xu jintaw söhbet jeryanida xitay bilen türkmenistan munasiwetlirini rawajlandurushqa a'it besh xil teklipni otturigha qoyghan bolup, siyasiy, iqtisadiy, medeniy- ma'arip, alaqe qatarliq sahelerdin bashqa tötinchi teklip süpitide ikki terepning "üch xil küch"lerge ortaq zerbe bérish kélishimini téximu yaxshi ijra qilish arqiliq rayonning bixeterliki we tinchliqini ortaq qoghdash lazimliqini tekitligen.

Berdimuhemmedof xujintawning tekliplirini qollaydighanliqini bildürüsh bilen birge " üch xil küchlerge ortaq zerbe bérip, ikki dölet we rayonning tinchliqi , muqimliqi we tereqqiyatini kapaletke ige qilidighanliqini tekitligen.

Türkmenistan merkiziy asiya rayonidiki siyasiy weziyiti muqim dölet bolup, özbékistan, qirghizistan we qazaqistanlargha nisbeten alghanda, bu dölette milliy ziddiyet we milliy ayrimichiliqi xahishliri bir mesile süpitide meydan'gha chiqmighan. Mesilen, özbékistan we qirghizistanlarda özbékistan islam herikiti qatarliq teshkilatlarning pa'aliyiti mewjut bolup, hakimiyetke tehdit peyda qilsimu, lékin türkmenistanda birer milletning ayrilip chiqip , hakimiyet qurush mesilisi shuningdek bashqa diniy teshkilatlarning tehditi mewjut emes.

Bu dölettiki mesile peqet öktichilerning démokratik islahat telipi bolup, sabiq prézidént seper murat niyazop öktichilerge qattiq zerbe bérish we ishikni étiwélish siyasiti yürgüzgen shuningdek dölette diktatorluqni ewjige chiqarghan idi. Qurban'gül berdimuhemmedof hakimiyetni igiligende démokratik islahat qilidighanliqi, metbu'at,ma'arip, we intérnét qatarliq sahelerde ishikni échish siyasiti élip baridighanliqini jakarlap, gherb döletlirining qarshi élishigha érishken.

Dunya Uyghur qurultiyining bir rehbiriy xadimining bildürüshiche, üch xil küchke zerbe bérish idiyisi béyjingning telipidin ibaret bolup, béyjing rehberliri Uyghurlarning musteqilliq heriketlirini üch xil küch katigoriyisige kirgüzüp, ottura asiya döletlirining Uyghurlarning heriketlirige xitay bilen birliship, zerbe bérishini izchil telep qilmaqta.

2005-Yili, türkmenistanning sabiq prézidénti seper murat niyazof béyjingni ziyaret qilghanda, xitay terep bilen tüzgen kélishimge bina'en tunji qétim sherqiy türkistan küchlirini xelq'ara térrorchiliqning bir qisimi dep qarap, ulargha xitay bilen birlikte zerbe bérishke maqulluq bildürgen idi. Bu qétim béyjing terep yene bir qétim yéngi prézidénttin wede éliwélishqa tirishqan.

Türkmenistandiki Uyghurlar

Türkmenistanning mari wilayitidiki bayram ali qatarliq jaylarda 19-esirning axirlirida ili wadisidin köchüp barghan 4-5 ming Uyghur yashaydu. Uyghurlar türkmenistandiki az sanliq milletlerning biri dep étirap qilin'ghan. Bayram alidiki Uyghurlar asasen dégüdek öz tilini untughan bolsimu, lékin milliy kimlikini saqlap kelgen.

Biraq, ularning sanining az bolghanliqi hem bashqa sewebler tüpeylidin , ular arisida xuddi qazaqistan, qirghizistandiki Uyghurlargha oxshash Uyghur siyasi dewasi bilen munasiwetlik pa'aliyetler bilen shughullinish ehwali körülmigen. Bu jehette ashxabad rehberliri astana, bishkek we tashkent rehberlirige qarighanda xatirjem bolsa kérek.

Béyjingning közligen arzusi énérgiye

Türkmenistan musteqil döletler hemdostluqidiki tebi'iy gaz zapisi ikkinchi orunda turidighan dölet. Türkmen gazi ezeldin rusiyining kontrolluqida bolup kelgen. Seper murat niyazop, rusiyining kontrolluqidin qutulush üchün etraptiki döletler bilen gaz diplomatiye oyuni oynighan bolup, u béyjing sepiride xitaygha her yili 30 milyard kub métir gaz yetküzidighan turuba yasash hem birliship, gaz qézish kélishimi imzalighan idi.

Béyjingmu ottura asiyaning énérgiyisini qolgha keltürüsh üchün heriket qiliwatqan bolup, niyazop ölgendin kéyin, rusiye qaytidin bu rayon'gha kirip, yéngi prézidént bilen gaz munasiwet kélishimi imzalap, özining rayondiki tesirini körsetti. Bu chaghda béyjing ashxabadning tuzgen kélishimlerdin yéniwélishidin ensirigen bolsimu, biraq berdimuhemmedof bu qétim béyjinggha kélip, kélishimlerni küchke ige qildi.

Xitay döletlik néfit gaz shirkiti bilen türkmenistan terep birlikte gaz échish hem gaz sodisi qilish heqqide kélishim imzalidi. Türkmenistan 2009-yilidin étibaren xitayni "merkizi asiya" gaz turubisi arqiliq her yili 30 milyard kub métir gaz bilen teminleydighan bolghan.

Bulardin bashqa yene türkmenistan we xitay aliy rehberliri "xitay -türkmenistan hemkarliq munasiwetlirini téximu mustehkemlesh we rawajlandurush heqqidiki birleshme bayanat"qa qol qoyghan.(Ümidwar)