Amérika merkiziy asiyaning birlishishini xalaydu
2007.05.08
Qazaqistan prézidénti nazarbayéfning merkiziy asiya döletliri ittipaqi" qurushni öz ichige alghan merkiziy asiyaning hemkarlishish we birlishish idiyisi nöwette, közetküchilerning neziridin orun élip, buninggha rusiye, amérika we xitayning qandaq qaraydighanliqi heqqide ijabiy we selbiy inkaslar otturigha chiqiwatqan bolsimu, lékin téxiche mezkur dölet hökümetlirining bu mesilidiki meydani éniq ipade qilinmighan. Biraq, yéqinda amérikining bir yuqiri derijilik soda emeldari amérikining merkiziy asiya döletlirining özara hemkarliqlirini chongqurlashturushini ümid qilidighanliqini bildürgen.
Amérika merkiziy asiyaning hemkarlishishini ümid qilidu
Yéqinda qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf merkiziy asiya döletlirini birleshtürüp, " merkiziy asiya döletliri ittipaqi" dep atalghan xuddi yawropa ittipaqigha oxshash bir gewdini qurup chiqish idiyisini qayta otturigha qoyghandin kéyin, buninggha aldi bilen qirghizistan prézidénti qurmanbék baqiyéf awaz qoshqan shuningdek qirghizistan bilen qazaqistanning derhal bu ishqa tutush qilishini teklip qilghan idi. Shuninggha munasip, bir neper amérika yuqiri derijilik emeldari amérikining merkiziy asiyaning özara qoyuq hemkarlishishini xalaydighanliqini otturigha qoyghan.
Nazarbayéf öz teshebbuslirida merkiziy asiyaning birlishishining rayonning iqtisadiy tereqqiyatini tézlitish we ortaq güllinishi hem bixeterlikini temin étishi mumkinliki, chünki merkiziy asiya döletlirining jughrapiyilik, iqtisadiy we medeniyet jehetlerdin ortaqliqqa ige bolushtek qolay ewzel shara'iti barliqini tekitligen idi.
Merkiziy asiya döletlirining mewjut mesililirini hel qilishi üchün bir-biri bilen hemkarlishishi kérekliki amérika da'iriliri teripidinmu teshebbus qilin'ghan bolup, rusiyide chiqidighan " xewerler " gézitide élan qilin'ghan " amérika merkiziy asiyani birleshtürmekchi" namliq xewer analizida "qazaqistanni öz ichige alghan merkiziy asiya amérika qoshma shitatliri üchün muhim jughrapiyiwi siyasiy menpe'et rayoni bolsimu, biraq amérika merkiziy asiya bilen bolghan hemkarliqni chongqurlashturush üchün rayondiki döletlerning qoyuq birlishishi kérek dep hésablaydu" dep otturigha qoyulghan.
Amérika mu'awin soda ministiri polay daykning sözi boyiche alghanda, amérika qoshma shtatlirining sabiq sowét ittipaqi jumhuriyetliridin tajikistan, türkmenistan, qazaqistan, qirghizistan we özbékistanlar bilen bolghan ötken yildiki sodisi ikki milyard dollargha yetken. Biraq, amérika mezkur soda miqdarda toxtap qalmaqchi emestur, u rayondiki döletlerni özlirining mewjut mesililirini hel qilish üchün bir-biri bilen téximu qoyuq hemkarlishishqa chaqiridu.
Merkiziy asiya amérikining menpe'etliri üchün muhim rayon
Amérika mu'awin soda ministiri polay dayk tajikistanning paytexti düshenbide ötküzülgen" merkiziy asiya döletliridiki qatnash tüzülmiliri" namliq muhakime yighinida söz qilghanda yuqiridiki idiyini otturigha qoyup, " biz, merkiziy asiyani bizning jughrapiyiwi siyasiy menpe'etlirimiz üchün muhim rayon dep hésablaymiz" dep tekitligen.
Amérika terep merkiziy asiya döletlirini tamozhna, xiyanetchilikke qarshi kétiwatqan murekkep küreshte we bashqa saheler boyiche köpiyiwatqan mesililerni birlikte hel qilishqa chaqiridu.
Polay dayik amérikining bu xil teshebbusni otturigha qoyushidiki meqsetni chüshendürüp, " amérika qoshma shtatlirining meqsiti rayondiki iqtisadiy hemkarliqlarni yaxshilash, démokratik mumkinchiliklerni köpeytish we rayonning muqimliqini yaxshilashtin ibaret" deydu. U, merkiziy asiya döletlirining közligen meqsitige yétishi üchün peqet eslihelerni zamaniwilashturush we qanun islahatliri élip bérish bilenla qalmastin belki, hökümettiki xiyanetchilerni jazalash qatarliq charilerni qollinish hemde tamozhna xadimliri we emeldarlarning ma'ashlirini östürüsh kéreklikini otturigha qoyidu.
Amérika xalisimu, rusiye bilen xitay xalimasliqi mumkin
Amérika qoshma shitatliri merkiziy asiyaning démokratiyilishishigha ezeldinla diqqet étibarini bérip kelgen bolup, merkiziy asiya analizchilirining qarishiche, amérika qirghizistan, özbékistan, qazaqistan qatarliq döletlerning démokratik tereqqiyatini ilgiri sürüsh meqsitide melum derijide iqtisadiy yardemlerni bergen. Mesilen, qirghizistan musteqil bolghan 15 yil jeryanida amérikidin bir milyard dollargha yéqin yardemge érishken bolup, dölet xamchotining muhim qisimi buning bilen hel qilin'ghan iken.
Merkiziy asiya hoquq qoghdighuchiliridin özbékistanliq siyasiyon jahan'gir muhemmed qatarliqlarning qarishiche, rayonda diktatorluq, parixorluq tüzümliri shuningdek iqtisadiy qashshaqliq yenila hökümran orunda turmaqta, xitay we rusiye bu xil tüzüm we weziyetni dawamliq saqlap qélip, amérikining tesirini rayondin siqip chiqirish üchün rayondiki hazirqi diktator rehberler bilen qoyuq hemkarlashmaqta.
Amérika merkiziy asiyaning iqtisadiy jehettin bir gewdige aylinishi xalisimu, lékin ezeldinla türkiy xelqlerning birlishishigha qarshi turidighan rusiye bilen xitay buni xalimasliqi mumkin. (Ümidwar)