Xitay xelq'ara mesililerde adil meydanda turush layaqitige igimu?


2007.10.09

army_blockage_200px.jpg
Bérma namayishchilirini basturushqa sélin'ghan hökümet qoralliq küchliri. AFP Photo

Xitayning bérma weqesige tunji inkasi, ikki terepni muqimliqni qoghdashqa chaqirish boldi؛ ikkinchi chaqiriqi bolsa, hökümet we namayishchidin ibaret her ikki terepni özini tutiwélishqa chaqirish boldi؛ emdilikte, bérmidiki weqening bérmining ichki ishi ikenlikini, bu mesilige b d t ning qol tiqmasliqi kéreklikini otturigha qoyuwatidu. Xitayning bérma mesiliside oynawatqan selbiy roli mutexessisler teripidin türlük analiz qilinmaqta. Bularning ichide gérmaniyidiki " ténchliq we bixeterlik siyasitini tetqiq qilish merkizi" ning tetqiqatchisi gérmaniyilik mutexessis bernd bergerning analizi eng küchlük tesir qozghidi.

Xitay 1999 ‏-yili shimaliy atlantik ehdi teshkilati kosowa mesilisige arilashqanda sirbiyening muqimlqini tekitlep qarshi chiqqan idi. Eyni yillarda , hindoniziyining muqimliqini tekitlep sherqi témorning hindoniziyidin ayrilishigha salqin qarighan idi , bu yil yil béshida yene, sudanning "muqimliq"ini közde tutup, darfur mesilisde tosalghu peyda qilghan idi. Mana bu pakitlarni nezerde tutqan bernd berger, xitay teshebbus qiliwatqan muqimliqning bérma xelqining menpe'eti üchün zörür bolghan bérma weziyitining muqimliqi emes , bérma herbiy hökümitining hakimiyet textining muqimliqi ikenlikini otturigha qoydi.

Namayish qilish özini tutiwalalmighanliqmu?

Xitayning bérma hökümitini özini tutiwélishqa chaqirishi eqilghe uyghun bir chaqiriq , emma namayishchilarni özini tutiwélishqa chaqirishi ejeblinerlik. Chünki qolida hichqandaq qoral bolmighan namayishchilarni özini tutuwélishqa chaqirishning néme hajiti ? yaki namayish qilghanliqning özi, özini tutiwalalmighanliqmu? bu tür so'allargha bergerning qelimidin mundaq jawap kélidu : " xitay bérma mesiliside özining tar menpe'etini közlewatidu, bérmida hakimiyet almiship kétip qalsa, hakimiyetni qoligha alghuchi yéngi démokratik hakimiyet bilen arisida kélishelmeslik yuz bérishi, bu seweplik xitayning iqtisadiy menpe'eti dexlige uchrishi mumkin." Yene bezi közetküchiler, xitayning bérma mesilisidiki endishisining iqtisady emes, siyasiy ikenlikini otturigha qoyushmaqta.

Bu xil pikirdikilerning qarishiche, xitay, afghanistanda hem iraqta hakimiyet almashqandimu iqtisdiy menpe'etlirini qoghdap qalalighan؛ qoshnisi bolghan bérmida iqtisadiy menpe'etini saqlap qalalshi xitay üchün hich gep emes ؛ xitayning heqiqiy endishisi , démokratik yol bilen , bir partiyilik diktator tüzümge xatime bérish ülgisining öz bosughusida peyda bolup qélishidur. Mana bu xil qarashqa ige bolghan boshun tor bétining tehriri, xitay hökümitini bérma weqeside basturulghanlarning qatil shériki dep eyibleydu.

" Ichki ishqa arilashmasliq" bir bahane

Bérma mesilisidiki xitayning tosqunluqliridin dunya jama'et pikiride peyda bolghan sughal: xitay xelqara mesililerni bir terep qilishta, adil meydanda turush layaqitige igimu ige emesmu? xitay da'imiy eza bolup turghan ehwalda b d t bixeterlik kéngishi xelq'ra kirizislarni toghra hel qilalamdu-yoq? mana bu nuqtining muhimliqini nezerde tutqan bernd berger, "xitay bérma bilen qoshna bolghini üchünla emes eng muhimi u , b d t bixeterlik kéngiyishige eza bolghini üchün , bérma mesilisini hel qilishta mes'uliyiti bar, xitayning arilashmasliq pozitsiyining özimu bir türlük arilishish ki, bu bérma hökümitining basturushini jasaretlendürüsh démektur.

Xitayning " bérmining ichki ishigha arilashmasliq" déginini bir bahane dep qarighan berger, emeliyette, xitayning yillardin béri bérmining ichki ishigha ariliship kéliwatqanliqini tekitlidi we buning pakiti süpitide, bérma xelqi xalimighan herbiy hökümetni yillardin béri yölep kéliwatqanliqini körsetti.

Xitay eng awal özidiki mesililerni hel qilishi kérek

Elwette xitaydiki siyasiy hayatni bashtin kechürgenler üchün, xitayning bérma mesilisidiki poztsiyesining heyran qalidighan yéri yoq,chünki öz döliti ichide adil siyaset yürgüzelmigen bir hakimiyet tashqi dunyada adaletning yolbashchisi bolalmaydu؛ eslide heyran qalarliqi, xitaydin bérma mesiliside ijabiy rol oynashni kütüshtür.

Téxi onnechche yilning aldida tiy'enmin weqesini tanka bilen basturghan bir hakimiyet bügün qoshnisida yuz bériwatqan oxshash bir mesilini qandaqmu ténch yol bilen hel qilishqa chaqirsun? eger chaqirish mumkin bolghan teqdirdimu, buning qarshi terepni qayil qilish küchi bolamdu? belkim, yawropa we amérika bügün, xitaygha bérma mesiliside ijabiy rol élishtek ulugh bir wezipini yüklesh arqiliq, hich bolmighanda xitayning bérma mesilisini hel qilishta tosalghu bolmasliqini kütiwatqan bolsa kérek.

Ehwal nime bolsa bolsun, xitayning bérma mesilisidiki selbiy roli, chet'eldiki Uyghur teshkilatliri we xelqara insan heqliri teshkilatliri, yillardin béri dunya jama'etchilikige bildürüsh üchün tiriship kéliwatqan mundaq bir ré'alliqni ispatlidi: xitay bir partiyilik hakim mutleq tüzümige xatime bermey turup؛ sherqi türkistan we tibet mesilisini bir terep qilmay turup ,xelqara mesililerde adil meydanda turush layaqiti hem salahiyitige ige bolalmaydu. (Shöhret hoshur)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.