Uyghur mesilisi- milli mesile shundaqla démokratiye mesilisidur

2003-Yili 13-séntebir küni bügür nahiyisidiki bir néfitlikte tartilghan resim. Xitayning énérgiyige bolghan éhtiyajining künsayin éshishigha egiship, uning Uyghur xelqige bolghan qattiq qolliqi ashmaqta. AFP

Yéqinda chet'eldiki xitaylarning tor betide xitay démokratliridin chen pokong ependining "shinjang mesilisi we démokratiye" namliq maqalisi élan qilindi. U, bu maqalida xitay da'irliri teripidin shinjang, Uyghurlar teripidin sherqi turkistan we Uyghuristan dep atilip kelgen bu zéminning xitaygha nisbeten istratégiyilik ehmiyiti, Uyghurlar wetinide Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki toqunushlarning mahiyetliri, Uyghurlarning qarshiliq korsitish heriketliri, sabiq sowétler ittipaqi yimirilishining Uyghurlargha körsetken tesiri we 11-sintebir weqesidin kéyinki xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasiti qatarliqlar heqqide qarashlirini otturigha qoyghan.

Uyghur rayuni xitayning eng chong énérgiye tüwrüki

Chen pokong ependi maqalisini, xitayning énérgiyige bolghan éhtiyajining éship barghanliqi bilen bashlaydu. U mundaq yazidu:

Shinjang mesilisi heqqide toxtalghan ikenmiz, aldi bilen xitayning énérgiye menbeliri heqqide toxtilishqa toghra kélidu. Xitay hazir yigirme neche yildin buyanqi, eng éghir énérgiye krizisi ichide turmaqta. Xitayda éliktrik qehetchiliki, kömür we néfit qehetchiliki omumi yüzlük partlidi. Éléktir küchi yétishmeslik mesilisi hemme ölkide dégüdek mewjut bolmaqta.. Xitay 93 yilidin bashlap néfit import qilishqa bashlighanidi. Néfitke bolghan telep hessilep éship bérishi bilen, u, 2003-yili dunyadiki néfit import qilidighan 2-chong döletke aylandi. Xitay yene özining chet'elde terep-tereptin énérgiyini qolgha keltürüshige kapaletlik qilish üchün, herbi xirajetni hessilep ashurmaqta. Xitayning diplomatiyisimu emiliyette énérgiye diplomatiyisi bolmaqta. Bundaq weziyette mol énérgiye menbesige ige shinjangning xitaygha nisbeten ehmiyiti téximu ashidu. U Uyghur wetini bilen heylongjang ölkisini xitayning 2 chong énérgiye töwrüki dep terpleydu.

Chen pokong maqaliside xitayning énérgiyide éghir derijide chetke tayinidighan birdin bir chong dölet ikenlikini, tarixta énérgiye menbeliridin yoqsun doletlerdin bezilirining, esebiy milletchilik rohi bilen kéngeymichilik yolini tallighanlighini eskertip, mundaq yazidu:

Xitay kommunistlirining sirtqa qarita kéngeymichilik qilishining mumkinchiliki hazirche anche chong emes. Amma ular mol énérgiye menbelirige ige bolghan shinjanggha qarita kontrolluqni téximu kücheytiduki, hergizmu boshashturmaydu. Shinjangning kelgüside xitaydin ayrilish mumkinchiliki intayin kichik. Buni bu rayonning jughrapiyilik siyasiti we xelq'araliq stratégiye belgiligen. Deydu, ama u bu heqte héchqandaq chüshenche bermeydu.

Uyghur mesilisi milli mesile, shundaqla kishilik hoquq mesilisidur

Shinjangdiki milli mesilining menbesi xitay kompartiyisining mustebitliki we qattiq qolluq hökümranliqi bilen munasiwetlik. Xitaylar xitay kompartiyisining siyasi zulumigha uchrawatqan bolsa, Uyghurlar xitay kompartiyisining qosh zulumigha yeni siyasi zulum we milli zulumgha uchrimaqta.

Aptor maqaliside Uyghur mesilisining milli mesile we kishilik hoquq mesilisi ikenliki ilgiri surup: shinjangdiki milli mesilining menbesi xitay kompartiyisining mustebitliki we qattiq qolluq hökümranliqi bilen munasiwetlik. Xitaylar xitay kompartiyisining siyasi zulumigha uchrawatqan bolsa, Uyghurlar xitay kompartiyisining qosh zulumigha yeni siyasi zulum we milli zulumgha uchrimaqta. Uyghurlar özining teqdirini özi belgiliyelmeydu, eksinche bashqa milletler ularning teqdirige hokum qilidu. Mana bu mesilining we toqunushning tügünidur, dep yazidu.

Sherqi turkistan mesilisi étnik mesile, u siyasi yol bilen hel qilinishi kérek

Kanadadiki sha'ir we siyasi analizchi exmetjan osman bu heqte toxtilip mundaq deydu: xitayda yene nurghun mesililer mewjut. Sherqi turkistan mesilisi, tibet mesilisi, ichki mongghuliye mesilisi qatarliqlar. Bu meseller étnik milli mesile bolghanlighi üchün we xitaydiki bir partiyilik siyasi tuzum bu mesililerge kuch arqiliq arilashqanlighi we bu mesililerni siyasi yol bilen hel qilishni ret qilip kelgenliki üchün, bu yene kishilik hoquq mesilisige bérip chétilidu. Alayluq, sherqi turkistan xelqi, tibet xelqi özlirining hoquqlirini telep qilghan waqitta, bu milli heq-hoquq zorluq kuch bilen basturulidu. Bu yerdimu kishilik hoquq depsendichiliki yuz béridu. Méningche, xitayda bir partiyilik siyasi tuzum özgermey turup we xitaydiki étnik mesililerge tinchliq yol siyasi yol bilen mu'amile qilinmay turup, xitayda kishilik hoquqtin soz échish mumkin emes.

Xitay hökümiti 11-sentebir weqesini süy'istimal qildi

Cheng po kong maqaliside yene xitay hökümitining amérikigha nisbeten öchmenliki yuzisidin "elqa'ide" ge oxshash terror teshkilatlirini astirittin qollighanlighini bayan qilip mundaq yazidu:

Xitay da'irlirining dölet ichidiki barliq teshwiqati özining menpe'eti üchün xizmet qilidu. Béyjing bir tereptin amérikigha qarshi turushning éhtiyaji bilen, uzun muddet elqa'ide we taliban qatarliq terror teshkilatliri bilen éghiz-burun yalashqan we axbarat wasitilirida bu térrorchi guruhlarni amérikigha yaki atalmish zorawanlargha qarshi qehriman, dep teshwiq qilip kelgenidi. Xitay puqralirimu bilip bilmey bu bisharetni qobul qilip, térrorchilargha medet bérip keldi.. Amma xelq'ara weziyetning özgirishi bilen, bolupmu 11-sintebir weqesidin kéyin, amérika bashchiliqida, térorizimgha qarshi ittipaqning qurulushi bilen, xitay weziyetni süy'istimal qilip, bir yumilapla, ilgiri özi astirittin qollap kelgen elqa'ide, taliban qatarliqlarning térrorchi teshkilat ikenlikini étirap qildi hemde yene bu teshkilatlarni sherqi turkistan teshkilatliri bilen oz ara baghlashqa bashlidi we bu heqte dawrang kötürdi. Xitay térrorizmgha qarshi küreshke qatnishidighanliqini jakarlighan bolsimu, yene iran qatarliq zorawan döletlerni astrittin, keng kölemde qirghinchiliq qilghuchi qorallar bilen teminlep, térrorizimni qollashtin yenila qol üzmidi. Béyjingning murekkep rohi haliti we bir birige zit bolghan teshwiqatliri xitay xelqinimu ganggiritip qoydi.

Chen pokong ependi maqaliside béyjing da'irlirining aldinqi yili, sherqi turkistan teshkilatlirining yéngi déhlidiki xitay bash elchihanisigha hujum qilmaqchi bolghanlighi heqqide xewerni tarqatqanliqi we buning oydurma ikenliki ispatlan'ghanlighi, xitayning bu xil atalmish xewerlerni chet'eldiki falungungchilar ustidinmu pat-pat tarqitidighanliqini eskertip ötidu.

Xitayning parchilinishi muqerrer, amma Uyghur mesilisi aptonomiye, fédératsiye yoli bilen hel qilinishi kérek

Maqale aptori démokratiye we oz teqdirini özi belgilesh hoquqi toghrisidimu toxtilip:xitayda mustebit tuzum dawam qilghanliqi üchün körünüshte u birlikke kelgendek körünsimu, uzun'gha sozulghan mustebit tuzum, awam xelqning qelbini parchilap boldi. Shunga xitayning parchilinishi waqit mesilisidinla ibaret. Bugünki mustebit tüzümler döletni halak qilishning menbesi bolmaqta. Hazir Uyghurlar zorawan hökümetning quligha aylinipla qalmastin yene xitay millitining özimu zorawan hökümetning asaritide qaldi. Qulda hoquq bolmighini üchün, uning wetinimu bolmaydu. Shexisning hoquqidin éghiz échish mumkin bolmighan iken, undaqta milletning hoquqidin soz échish téximu mumkin emes. Dep yazidu.

Chen fokong maqalisining axirida milli mesilini- peqetla bir millet bilen ikkinchi bir millet otturisidiki mesile dep qarashqa bolmaydighanliqi, bugünki dunyada démokratik hoquq bilen milli hoquqning oz'ara bir birige baghlinidighanliqi, milli mesilini ayrilip chiqish yaki bölünüsh bilen hel qilishning mumkin emesliki, buni aptonomiye, fédératsiye we kon fédératsiye yoli bilen hel qilishning eng yaxshi yol ikenlikini alahide tekitlep ötidu.

Uyghurlar kelgüsige özliri qarar bérishi kérek

Kanadadiki melum uniwérsititning proféssori lin chunfu bu maqale heqqide toxtilip: tarixta Uyghurlarning musteqil dölet ikenliki bir heqiqet. Ré'alliqni inkar qilishqa bolmaydu. Epsuski, hazir Uyghurlarning xitayning mustemlikisige aylinip qalghanliqimu bir heqiqet. Uyghurlar kelgüsi üchün musteqil dölette yashamdu yaki xitay xelq jumhuriyitide yashashni xalamdu, buninggha özliri qarar bérishi kérek deydu.

Chen pokong maqaliside Uyghurlarning démokratiye erkinligi heqqide kop toxtalghan bolsimu, amma u ularning musteqil dölette yashash hoquqi barlighidin bashtin axir özini tartidu. (Kamil tursun)