Хитай деңиз армийисиниң тәрәққияти америкиға тәһдитму?

• Мухбиримиз пәридәниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Хитай азадлиқ армийиси деңиз армийә параходи. AFP

Һәммимизгә мәлум болғинидәк, америка деңиз армийисини дунядики тәңдашсиз әң күчлүк деңиз армийиси дәп қарашқа болиду. Әмма америкидики бир қисим мутәхәссисләр нөвәттә, хитай деңиз армийисиниң америка деңиз армийиси үчүн бир риқабәт болуп қелиш мәсилисидә түрлүк мулаһизиләрни йүргүзүп, һәрхил қарашларни оттуриға қойиватиду.

Йеқинда америка кархана тәтқиқат мәркизи бу темида мәхсус муһакимә йиғини өткүзүп, һәрбий ишлири мутәхәссислириниң бу һәқтики қарашлирини алди. Бу муһакимә йиғинида бир қисим мутәхәссисләр хитай деңиз армийисиниң америка деңиз армийиси үчүн бир риқабәт болидиғанлиқини оттуриға қойса, йәнә бәзилири әмма буниң йәнила америкиға тәһдит елип келәлмәйдиғанлиқини илгири сүрмәктә.

Америка җон хопкинс университетиниң зиярәт тәтқиқатчиси томас мәнкен, қудрәтлик деңиз армийисиниң әң түп иқтидариниң, иттипақдашлири вә дүшмәнлириниң һәрикитигә тәсир көрситиш икәнликини, болупму иттипақдашлирини разилиқ билән һәмкарлишишқа көндүрүш вә дүшминини йениклик билән һәрикәт қилишқа петиндурмаслиқ икәнликини билдүрди. У сөзидә йәнә "мениңчә, бир қудрәтлик деңиз армийиси бир парчә оқму чиқармай туруп, дүшминини җәң елан қилишқа петиналмайдиған қилалайду" дәп билдүрди.

Йеқинқи йилларда хитай, деңиз армийисигә көп хираҗәт аҗратти

Мәзкур муһакимә йиғиниға қатнашқан бәзи мутәхәссисләр йәнә, иқтисадий тез сүрәттә тәрәққий қиливатқан хитайниң һазир деңиз армийә тәрәққиятиға зор хираҗәт аҗритиватқанлиқини, шуңа буниң америка деңиз армийиси үчүн бир чоң риқабәт болидиғанлиқини оттуриға қойди.

Немә үчүн америка хитай деңиз армийисиниң баш көтүрүшини америка үчүн риқабәт вә тәһдит дәп қарайду? баш шитаби вашингтондики аммивий истратегийә тәтқиқат орни болған "истратегийә вә хамчот баһалаш мәркизи" дики дөләт мудапиә ишлири мутәхәссиси роберт волк бу мәсилини тарихий нуқтидин чиқиш қилип чүшәндүрди.

Роберт вок әпәнди сөзидә мундақ дәйду: "биз тарихтин буянқи һәр қайси дөләтләр арисидики деңиз армийә күчи риқабитигә қарайдиған болсақ, биз шуни байқаймизки, деңиз армийә күчи илғар бир дөләт алди билән төт әтрапни көзитип болғандин кейин, андин өзидин 'мениң кейинки һуҗум қилиш нишаним киму?' дәп сорайду. Америка деңиз армийиси таки 1924 - йилиғичә әнглийә хан җәмәти деңиз армийиси билән уруш қилишни пиланлап кәлгән. Мушуниңға охшаш адәттә деңиз армийисиниң паалийити давамлиқ башқа дөләтләрниң деңиз армийә күчини көзитиду һәмдә көңлидә 'уруш болмайду дегән тәқдирдиму, навада уруш қилмай амал йоқ болуп қалғанда қарши тәрәп билән қандақ уруш қилиш керәк' дегәнни ойлап туриду. Шуңа бу нуқтидин чиқиш қилғанда, америка деңиз армийиси, хитай армийисиниң тәрәққиятиға болупму деңиз армийә тәрәққиятиниң тәһдитигә алдинала тәйярлиқ көрүши муқәррәр".

Хитай узун мусапилиқ уруш қилиш иқтидарини өстүрүшкә күчимәктә

Хитайниң һәрбий ишлирини йеқиндин көзитип келиватқан мутәхәссисләр хитай армийисиниң өткәнки 10 йилдин буян узун мусапилиқ уруш қилиш иқтидарини ашурушқа алаһидә күч чиқириватқанлиқи байқиған. Хитай деңиз вә һава армийиси башқурулидиған бомба қисминиң тәрәққияти үчүн аҗритиватқан хираҗитини барғансери ашурмақта. Әлвәттә бу, америка һәрбий даирилириниң диққитини тартиду.

Әмма мәзкур муһакимә йиғиниға қатнашқан америка деңиз армийә мутәхәссислириниң көпинчиси, хитайниң йеқин кәлгүсидә авиаматкилиқ уруш қилиш истратегийисини таллимайдиғанлиқини билдүрди. Уларниң қаришичә, совет иттипақи әң күчлүк чеғида авиаматкилиқ һуҗум қилишни пиланлиған болсиму, әмма иқтисадий вә техникилиқ шараитиниң чәклимиси түпәйлидин, гәрчә авиаматкини ясиған болсиму, әмма ахири авяматкилиқ һуҗум қилиш иқтидариға еришиш тиришчанлиқи йәнила мәғлуб болған. Мушу сәвәптин анализчилар, хитайниңму охшаш чәклимигә учрайдиғанлиқини тәкитлиди.

Хитай һазирчә авиаматкилиқ уруш қилиш истратегийисини таллиялмайду

Америка деңиз армийә ядролуқ су асти парахоти қисминиң сабиқ қомандани карил халсинг, әгәр хитай һәқиқәтән авиаматка ясаш истратегийисини таллиса, у чағда америка деңиз армийисиниң буниңдин наһайити хушал болидиғанлиқини билдүрди. У сөзидә йәнә, "шәхсән мән өзүм хитайни бу йолни таллашқа риғбәтләндүрүшүм мумкин. Чүнки бу наһайити қиммәт баһалиқ бәдәл төләйдиған бир истратегийә. Биз совет иттипақиниңму бу йолни таллашқа урунғанлиқини көрдуқ. Әмма нәтиҗидә улар изчил ғәлибә қилалмай кәлди" деди.

Гәрчә мутәхәссисләр нөвәттә, хитай деңиз армийисиниң америкиға тәһдит болуши мумкинликини оттуриға қоюватқан болсиму, әмма америка һөкүмити рәсмий йосунда техи хитайни тәһдит дәп елан қилғини йоқ.

Америка деңиз армийә уруш қилиш қисминиң башлиқи вейн кларк "мән шуни көрситимәнки, хитай бизниң дүшминимиз әмәс. Лекин хитай һазир наһайити иқтидарлиқ бир деңиз йүзи күчини бәрпа қиливатиду. Шуңа биз бу нуқтиға сәл қарисақ болмайду. Униң үстигә хитайниң дөләт мудапиәси асаслиқи қуруқлуқта болсиму, әмма у қуруқлуқ армийисигә күч чиқармастин әксичә, деңиз вә һава армийисиниң тәрәққиятиға алаһидә етибар бериватиду. Шуңа булар биз нәзәрдин сақит қилсақ болмайдиған мәсилиләр" дәп көрсәтти.

Хитайниң әмәлий һәрбий хираҗити елан қилинғандин 10 нәччә һәссә көп

Хитай һөкүмити 2005 - йиллиқ һәрбий хамчотини илгирикигә қариғанда йәнә өстүрүп, 30 милярд америка доллириға йәткүзгәнликини елан қилди. Әмма чәтәлдики һәрбий ишлар мутәхәссислири хитайниң әмәлий һәрбий хираҗитиниң буниңдин он нәччә һәссә көп болуши мумкинликини илгири сүрмәктә. (Пәридә)