Хитайлар оттура асияға чоңқурлап кирмәктә

• Ихтияри мухбиримиз әркин таримниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Истратегийә гезитиниң мәзкур мақалә бесилған бети

Түркийә җумһурийити дөләт хәвпсизлик стратегийә тәтқиқат мәркизи билән җумһурийәт гезити ортақлишип чиқириватқан һәптилик истратегийә гезитиниң 15-чесладики санида "бейҗиң оттура асияға қарап илгирилимәктә" темилиқ бир мақалә елан қилинди. Мақалини түркийә дөләт хәвпсизлики истратегийә тәтқиқат мәркизиниң тәтқиқатчиси аинур ногайева ханим язған болуп, мақалиниң баш абзасида мундақ дәп йезилған: хитайниң қазақистан вә башқа оттура асия дөләтлири билән енергийә саһәсидә тохтамнамилар түзүши һәрхил көз қарашларниң оттуриға чиқишиға сәвәп болмақта. Тохтамнамилар, астанидики бир қисим кишиләр тәрипидин хәвпсизликкә тәһдит, дәп қаралмақта. Бейҗиңниң оттура асияға чоңқурлап кириши москваниму биарам қилиши мумкин.

Биз бу мақалини чөридигән һалда, мақалиниң аптори аинур ногайәва ханим билән телефон зиярити елип бардуқ.

- Һөрмәтлик аинур ногайәва ханим сиз мақалиңизда қазақ-хитай мунасивәтлири һәққидә тохтилупсиз, алди билән қазақ- хитай мунасивәтлириниң йеқинқи тәрәққияти һәққидә мәлумат бәрсиңиз қандақ?

- Қазақистан мустәқил болғандин кейин қазақистан билән хитай оттурисидики мунасивәт тезла тәрәққи қилди. Мустәқил болғандин бүгүнгичә болған арилиқта қазақистан билән хитай арисида 160 тин көп тохтамнамигә қол қоюлди. 2005-Йили хитай рәис җумһури ху җинтав қазақистанға елип барған рәсмий зиярити җәрянида икки дөләт арисида стратегийилик ортақлиқ тохтамнамисиға қол қоюлди. Буниңда 21-әсирдә хитай билән қайси җәһәтләрдә һәмкарлиқ елип берилидиғанлиқи бәлгилинип чиқти. Қазақистанниң хитай билән сияси иқтисадий вә тиҗари мунасивәттин башқа йәнә мәдәнийәт җәһәттиму мунасивити күчлүк. 2006-Йилида икки дөләт арисидики тиҗарәт соммиси 6 милярд долларни ашқан. Хитайлар 2007- йилини қазақистан йили дәп елан қилди. Бизниң хитайлар билән узун чегримиз бар. Шуңа қазақистанни хитай билән достанә мунасивәт орнитиватиду дийишкә болиду. Рфа: һөрмәтлик аинур ногайәва ханим, сиз дәп өткәндәк қазақ-хитай мунасивити сүрәт билән тәрәққий қиливатиду. Қазақистан русийәниң арқа бағчиси, қазақистан америка вә түркийә билән болған мунасивитигиму алаһидә әһмийәт бериду. Қазақистан хитайларға бәкла йеқинлишип кәткән тәқдирдә юқуриқи дөләтләр буниңдин биарам болмамду?

11 - Сентәбир вәқәсидин кейин оттура асияниң стратегийә җәһәттики әһмийити техиму юқури көтүрүлди. Оттура асия енергийә җәһәттин чоң дөләтләрниң риқабәт мәйданиға айланди. Америка, русийә вә хитай дөләтлиридин башқа түркийә, иран, японийә вә явропа дөләтлириму оттура асияға алаһидә қизиқмақта. Бу оттура асия дөләтлири үчүн һәм пайдилиқ һәмдә пайдисиз. Пайдисиз тәрипи, бу чоң дөләтләр бу райондин пайда елишқа тиришиватиду. Пайдилиқ тәрипи болса бир чоң дөләткә бағлинип қалмай тәңпуңлиқни сақлап қелиш. Бу сәвәбтин қазақистан һазир көп тәрәплимилик сиясәт йүргүзмәктә. Бир дөләтниң тәсири астида қелиш қазақистанға пайда елип кәлмәйду. Бу җумһурийәтләр енергийә җәһәттин пәқәтла русийигә бағлинип қалмаслиқ үчүн хитай билән болған мунасивитини күчәйтиватиду дәп қараймән. Қазақистанниң нефит тиҗаритидә 28% пайға игә болған хитай, техиму көп пайға игә болушни халайду. Әмма қазақистан һөкүмити хитай мәблиғиниң көпийишини бир хәвп дәп қарайду. Чүнки хитайлар пәқәтла қазақистан үчүн әмәс пүтүн оттура асия җумһурийәтлири үчүн бир хәвптур. Мәсилән, бу қетим русийә чәтәллик ишчиларни контрол астиға елиш үчүн йеңи бир қанун чиқарди. Бу қанунни чиқириштики мәқсәтму хитай ишчиларниң русийигә еқип келишини тосуштин ибарәт. Чүнки һазир русийидики хитай ишчиларниң сани һәммидин көп икән. Хитайниң йейилиш сиясити интайин муһим бир мәсилә. Хитай дунядики енергийә еһтияҗи әң көп болған иккинчи чоң дөләт. Шуңа хитайниң оттура асия дөләтлиригә еһтияҗи бар, әмма бу дөләтләрму хитайниң йейилмичилиқ сияситигә сәл қаримаслиқи керәк дәп қараймән.

- Һөрмәтлик аинур ногайәва ханим, түрк мәтбуатлирида қазақистанниң йеңи баш министири керим мәсумовниң уйғур икәнлики, хитайчини яхши билидиған вә хитайда оқуған киши икәнлики вә униң баш министир болуши билән қазақистанниң хитайға техиму йеқинлишидиғанлиқини йезиватиду. Сиз буниңға қандақ қарайсиз?

- Мәтбуатларда керим мәсүмовниң уйғур икәнлики йезилди. Қазақ һөкүмитидә бәзи өзгиришләрниң болуши нормал әһвал. Бу өзгиришләрниң қазақистанниң хитай сиясити билән мәнчә мунасивити йоқ. Қазақистан дөләт башлиқи нурсултан назарбайев хәлққә қилған нутқида сияси ислаһат елип баридиғанлиқини дегән иди. Баш министирниң алмаштурулиши буниң бир парчиси дәп қараймән. Керим масумов қазақистанда ислаһатчи дәп билингән бир киши, қазақистанни дунядики 50 чоң иқтисадқа игә дөләтниң қатариға қошуш иш пиланини язған кишиләрдин бири. Шуңа уни бу сәвәптин баш министирликкә тәйинләнди, дәп қараймән. Әлвәттә бир киши қайси дөләттә оқуған болса у дөләт тәрәптари сиясәт йүргүзүду. Бәзи мәтбуатларда керим мәсүмовниң хитайпәрәс икәнликиму илгири сүрүлүватиду.

- Һөрмәтлик аинур ханим, хитайлар бир тәрәптин қазақистан билән болған мунасивәтни яхшилап оттура асия нефитини қолға кәлтүрүватқан болса йәнә бир тәрәптин уйғурларни бөлгүнчи дәп бастуриватиду, хитайлар уйғур мәсилисидиму оттура асия түркий җумһурийәтлириниң қоллшиға еришиватиду, буниңға қандақ қарайсиз?

- Бу наһайити қейин бир суал. Бир тәрәптә қошна дөләтниң земин пүтүнлүки мәсилиси бар, йәнә бир тәрәптә қериндаш бир милләтниң мәсилиси бар. Шуңа бу тәңпуңлиқни сақлаш бәкла қейин. Сизгиму мәлум қазақистан 2009-йилида агит йәни явропа бихәтәрлик консейи башлиқлиқиға намзат болди. Әгәр сайлиналиса қазақистан инсан һәқлири вә демократийә җәһәттин көп илгирилиши мумкин дәп қараймән. Һәм йеңи баш министиримизниң уйғур болушиму қазақистанниң уйғур сияситигә иҗабий тәсир көрситиду дәп ойлаймән.