Xitaylar ottura asiyagha chongqurlap kirmekte
2007.01.19

Türkiye jumhuriyiti dölet xewpsizlik stratégiye tetqiqat merkizi bilen jumhuriyet géziti ortaqliship chiqiriwatqan heptilik istratégiye gézitining 15-chésladiki sanida "béyjing ottura asiyagha qarap ilgirilimekte" témiliq bir maqale élan qilindi. Maqalini türkiye dölet xewpsizliki istratégiye tetqiqat merkizining tetqiqatchisi a'inur nogayéwa xanim yazghan bolup, maqalining bash abzasida mundaq dep yézilghan: xitayning qazaqistan we bashqa ottura asiya döletliri bilen énérgiye saheside toxtamnamilar tüzüshi herxil köz qarashlarning otturigha chiqishigha sewep bolmaqta. Toxtamnamilar, astanidiki bir qisim kishiler teripidin xewpsizlikke tehdit, dep qaralmaqta. Béyjingning ottura asiyagha chongqurlap kirishi moskwanimu bi'aram qilishi mumkin.
Biz bu maqalini chöridigen halda, maqalining aptori a'inur nogayewa xanim bilen téléfon ziyariti élip barduq.
- Hörmetlik a'inur nogayewa xanim siz maqalingizda qazaq-xitay munasiwetliri heqqide toxtilupsiz, aldi bilen qazaq- xitay munasiwetlirining yéqinqi tereqqiyati heqqide melumat bersingiz qandaq?
- Qazaqistan musteqil bolghandin kéyin qazaqistan bilen xitay otturisidiki munasiwet tézla tereqqi qildi. Musteqil bolghandin bügün'giche bolghan ariliqta qazaqistan bilen xitay arisida 160 tin köp toxtamnamige qol qoyuldi. 2005-Yili xitay re'is jumhuri xu jintaw qazaqistan'gha élip barghan resmiy ziyariti jeryanida ikki dölet arisida stratégiyilik ortaqliq toxtamnamisigha qol qoyuldi. Buningda 21-esirde xitay bilen qaysi jehetlerde hemkarliq élip bérilidighanliqi belgilinip chiqti. Qazaqistanning xitay bilen siyasi iqtisadiy we tijari munasiwettin bashqa yene medeniyet jehettimu munasiwiti küchlük. 2006-Yilida ikki dölet arisidiki tijaret sommisi 6 milyard dollarni ashqan. Xitaylar 2007- yilini qazaqistan yili dep élan qildi. Bizning xitaylar bilen uzun chégrimiz bar. Shunga qazaqistanni xitay bilen dostane munasiwet ornitiwatidu diyishke bolidu. Rfa: hörmetlik a'inur nogayewa xanim, siz dep ötkendek qazaq-xitay munasiwiti sür'et bilen tereqqiy qiliwatidu. Qazaqistan rusiyening arqa baghchisi, qazaqistan amérika we türkiye bilen bolghan munasiwitigimu alahide ehmiyet béridu. Qazaqistan xitaylargha bekla yéqinliship ketken teqdirde yuquriqi döletler buningdin bi'aram bolmamdu?
11 - Séntebir weqesidin kéyin ottura asiyaning stratégiye jehettiki ehmiyiti téximu yuquri kötürüldi. Ottura asiya énérgiye jehettin chong döletlerning riqabet meydanigha aylandi. Amérika, rusiye we xitay döletliridin bashqa türkiye, iran, yaponiye we yawropa döletlirimu ottura asiyagha alahide qiziqmaqta. Bu ottura asiya döletliri üchün hem paydiliq hemde paydisiz. Paydisiz teripi, bu chong döletler bu rayondin payda élishqa tirishiwatidu. Paydiliq teripi bolsa bir chong döletke baghlinip qalmay tengpungliqni saqlap qélish. Bu sewebtin qazaqistan hazir köp tereplimilik siyaset yürgüzmekte. Bir döletning tesiri astida qélish qazaqistan'gha payda élip kelmeydu. Bu jumhuriyetler énérgiye jehettin peqetla rusiyige baghlinip qalmasliq üchün xitay bilen bolghan munasiwitini kücheytiwatidu dep qaraymen. Qazaqistanning néfit tijaritide 28% paygha ige bolghan xitay, téximu köp paygha ige bolushni xalaydu. Emma qazaqistan hökümiti xitay meblighining köpiyishini bir xewp dep qaraydu. Chünki xitaylar peqetla qazaqistan üchün emes pütün ottura asiya jumhuriyetliri üchün bir xewptur. Mesilen, bu qétim rusiye chet'ellik ishchilarni kontrol astigha élish üchün yéngi bir qanun chiqardi. Bu qanunni chiqirishtiki meqsetmu xitay ishchilarning rusiyige éqip kélishini tosushtin ibaret. Chünki hazir rusiyidiki xitay ishchilarning sani hemmidin köp iken. Xitayning yéyilish siyasiti intayin muhim bir mesile. Xitay dunyadiki énérgiye éhtiyaji eng köp bolghan ikkinchi chong dölet. Shunga xitayning ottura asiya döletlirige éhtiyaji bar, emma bu döletlermu xitayning yéyilmichiliq siyasitige sel qarimasliqi kérek dep qaraymen.
- Hörmetlik a'inur nogayewa xanim, türk metbu'atlirida qazaqistanning yéngi bash ministiri kérim mesumowning Uyghur ikenliki, xitaychini yaxshi bilidighan we xitayda oqughan kishi ikenliki we uning bash ministir bolushi bilen qazaqistanning xitaygha téximu yéqinlishidighanliqini yéziwatidu. Siz buninggha qandaq qaraysiz?
- Metbu'atlarda kérim mesümowning Uyghur ikenliki yézildi. Qazaq hökümitide bezi özgirishlerning bolushi normal ehwal. Bu özgirishlerning qazaqistanning xitay siyasiti bilen menche munasiwiti yoq. Qazaqistan dölet bashliqi nursultan nazarbayéw xelqqe qilghan nutqida siyasi islahat élip baridighanliqini dégen idi. Bash ministirning almashturulishi buning bir parchisi dep qaraymen. Kérim masumow qazaqistanda islahatchi dep bilin'gen bir kishi, qazaqistanni dunyadiki 50 chong iqtisadqa ige döletning qatarigha qoshush ish pilanini yazghan kishilerdin biri. Shunga uni bu seweptin bash ministirlikke teyinlendi, dep qaraymen. Elwette bir kishi qaysi dölette oqughan bolsa u dölet tereptari siyaset yürgüzüdu. Bezi metbu'atlarda kérim mesümowning xitayperes ikenlikimu ilgiri sürülüwatidu.
- Hörmetlik a'inur xanim, xitaylar bir tereptin qazaqistan bilen bolghan munasiwetni yaxshilap ottura asiya néfitini qolgha keltürüwatqan bolsa yene bir tereptin Uyghurlarni bölgünchi dep basturiwatidu, xitaylar Uyghur mesilisidimu ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining qollshigha érishiwatidu, buninggha qandaq qaraysiz?
- Bu nahayiti qéyin bir su'al. Bir terepte qoshna döletning zémin pütünlüki mesilisi bar, yene bir terepte qérindash bir milletning mesilisi bar. Shunga bu tengpungliqni saqlash bekla qéyin. Sizgimu melum qazaqistan 2009-yilida agit yeni yawropa bixeterlik konséyi bashliqliqigha namzat boldi. Eger saylinalisa qazaqistan insan heqliri we démokratiye jehettin köp ilgirilishi mumkin dep qaraymen. Hem yéngi bash ministirimizning Uyghur bolushimu qazaqistanning Uyghur siyasitige ijabiy tesir körsitidu dep oylaymen.
Munasiwetlik maqalilar
- Proféssor shéripjan nadirof: xitay qazaqistan'gha meblegh sélishta yenila arqida
- Ottura asiya kimge yéqinlishiwatidu?
- Qirghizistan Uyghurliri xitay bilen qirghizistanning birleshme bayanatidin narazi boldi
- Xitay ottura asiya bazarlirini igilimekte
- Xitay qirghizstan'gha herbiy yardem qildi
- Shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astidiki herbiy hemkarliqlar
- Ataqliq qirghiz öktichi rehbiri prézidént qurmanbék baqiyéwni tenqid qildi
- Xitay ottura asiyada rusiye tesir küchining ornini igilemdu ?
- Qirghizistan yene bir qétim xitayning qirghizistanda herbiy baza quralmaydighanliqini jakarlidi