Xitaydiki jinsiy tengpungsizliq we jemiyet zorawanliqining menbesi

• Muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Qimmetlik radi'o anglighuchilar, jinsi ayrimichiliq yüzidin qiz bowaqlarning öltürüwétilish weqeliri -21esirge kirgen künimizde azaymaq tügül, künsayin éghirlashmaqta. Bolupmu asiya döletliride kishini endishilendüridighan derijilerge yétip kelgen bu mesilige, hazir birleshken döletler teshkilatimu alahide köngül bölmekte we bezi tedbirlerni almaqta.

Jinsiy tengpungsizliq ehwali

Bu heqte türkiyediki hürriyet gézitining - 24 marttiki qoshumche sanida bir analiz maqalisi élan qilin'ghan bolup, maqala, amérikiliq tetqiqatchi Will Hutton ning analizisige asaslinip turup yézilghan bolup, maqalida mundak déyilgen. Bezi asiya döletliride chékidin ashqan jinsiy ayrimichiliq yüzidin qiz bowaqlar qirduruwétilmekte. Bu seweplik er- ayal tengpungliqi buzulghanliqtin kélechekte qiz elip qéchish weqelirining köpiyidighanliqi, ayallarning téximu köp zorawanliqqa uchraydighanliqi, ayallarning sani azliq sewebidin urushlarning chiqidighanliqi texmin qilinmaqta.

Xitay we hindistan bu urushlar chiqidighan döletlerning béshida kélidu. Chünki, ultra dolqun téxnikisining tereqqi qilishi bilen birlikte bowaqning jinsiyitini törelme halidila bilgili bolghachqa 60 milyon qiz bowaq téxi dunyagha kelmey turupla yoqitilghan. Mutexesisler dunyadiki erlerning sanining bundaq tengpungsuz köpiyishi yüzidin kélechekte palaketlerning yüz béridighanliqini perez qilishmaqta. Emma bezilerning neziride bu palaket alliqachan bashlan'ghan. Maqala, The Observer jornilida élan qilin'ghan bir maqalidin misal keltürüp mundaq dawam qilidu: The Observer jornilida xitay we hindistanning jinsiy tengpungsuzluq eng éghir bolghan yerliride, jinayet nispitiningmu yuqiri ikenlikining ispatlinip chiqilghanliqidek heyran qalarliq bir netije otturigha qoyuldi. Jornalda yézilishiche, pakistandimu jinsiy tengpungsuzluq yüzidin öylinidighan ayal tapalmighan yashlar esebi islamgha yölinishke bashlimaqta. Jinsiy tengpungsuzluq yüzidin kochilargha chiqip zorluq zombiliq bilen shughullanmaqta, dep yézilghan.

Undaqta bu toghrimu ?

The Observer Jornilidiki maqalining aptori Will Hutton, asiyadiki bu yoq qilin'ghan qizlarning ijtima'iy muhitqa körsitidighan tesirlini analiz qilidu. Uning yene 'tamgha xet yézish' namliq xitay heqqide yézilghan bir kitabimu bar.

U analizisining béshida, 19 - esirde xitayda otturigha chiqqan Niyen qaraqchilirini misal körsitidu. Xitayning ottura rayonida, béyjing bilen shangxey arisidiki keng tupraqlarda höküm sürgen bu qaraqchilar, 50 ming kishi qetimliq talan - taraj we basqunchuluq heriketliri bilen shughullunup, 15 yil dewir sürüsh jeryanida, xitayda dehshetlik balayi - apet qozghighan idi.

Buyerde eng muhim mesile, Niyenlerning ayalsiz bir qebile bolushidur. Qiz balilarni kargha kelmeydu, dep öltürüwetken Niyen qebiliside zor bir jinsiy tengpungsizluq otturigha chiqidu. 1850-Yillarda yézilghan tarixi menbelerge qarighanda, u waqitta her 129 erge 100 ayal kishi toghra kelgen iken.

Zorawanliq heriketlirining asasi xewipi boliwatqan sewepning, mana bu jörisizlik ikenliki texmin qilinmaqta. Özlirige ayal tapalmighan er kishiler bala tapalmighanliqtin ulargha yérim er közi bilen qaralghan. Buning bilen ular özlirining erlik jasaritini ispatlash üchün qaraqchi guruhlirini qurup chiqqan. Will Hutton Bu nuqtini, hazirqi ehwallargha teqlit keltürüp, asiya döletliride tughulghandin kéyin yaki tughulmay turupla öltürwétilgen 100 milyon qiz bowaq sewebidin, bir zorawanliq dolqunining meydan'gha kéliwatqanliqini algha sürdi.

Bu ehwal xitayda éghir

Maqalide yézilishiche, xitayda bolsa bir bala tughush siyasiti yüzisidin a'ililer oghul perzentining bolushini arzu qilsa, hindistanda bolsa kélechekte öylen'gende qiz terep éghir toy séliqi öteydighanliqi üchün qiz balilirini chüshiriwétidiken. Bular hemmige melum bolghan riyalliq bolup, birleshken döletler teshkilatining qarishiche, nopus istatiskilirigha qarighanda 60 milyon qiz bowaq kam iken.

Xitayda hazir her 119 er kishige 100 ayal kishi toghra kélidu. 2020-Yiligha kelgende bolsa özige jöre tapalmaydighan erlerning sanining 40 milyon'gha yétidighanliqi texmin qilinmaqta. Hindistanda bolsa 2020-yilida 31 milyon er kishining artuq bolidighanliqi perez qilinmaqta.

Xitay dölet bashliqi xu jintaw jinsiy tengpungsizliqning döletning kommunistik tüzümini qoghdap qélishta muhim bir xewip ikenlikini dédi. Hindistanda bolsa qiz - ayal tijariti yüzidin dölet heriketke ötti. Gerche tughulmighan bowaqning jinsiyitini bilish qanun'gha xilap déyilgen bolsimu, hélihem buni oghurluqche dawam qiliwatqanlar bar. Téxi yéqindila hindistandiki bir doxturxanining baghchisida 437 qiz bowaqning ustixanliri tépilghan.

Will HuttonNing maqalisidin qarighanda, ikkila dölette ayallarning nopusi az bolghan rayonlarda zorawanliq xaraktéridiki jinayetlerning köpiyish ehwali bar iken. Xitayning shangxey shehiridiki jinayetlerning yüzde 90 pirsentini boytaq köchmen erler keltürüp chiqiriwetiptu.

Gézitte yézilishiche Will Hutton analizisida pakistan heqqidimu örnek bérip mundaq dep yazghan: bu dölette adaletsizlikni we esebiy islamizimni ulghaytiwatqan amil jinsiy tengpungsizliqtur. Turar jayi bolmighan, jöre tépish ümitinimu yoqatqan erkishiler xuddi qaraqchilirigha oxshash kochilargha tökülüp, zorawanliq heriketliri bilen özlirining erlik jasaretlirini ispatlashqa tirishmaqta.

Will Hutton Maqalide peqetla mushu amillarni otturigha qoyghan bolup, uning qarishiche uyerlerdiki zorawanliqning tüp sewebi jinsiy tengpungsizliq iken. Maqalida yézilishiche yene, pakistanning nurghun rayonliri sheri'et hökümliri bilen bashqurulidighan rayonlirida, gerche bala chüshürüsh qanun'gha xilap bolsimu, qiz bala chüshürüsh ehwali intayin éghir iken. Birleshken döletler teshkilatining doklatliridin qarighanda pakistan emes, xoshnisi afghanistandimu qiz bala chüshürüsh ehwali intayin éghir iken. Emma mutexesislerning qarishiche pakistan bilen afghanistandiki ehwal téxi xitay bilen hindistandikidek xeterlik ehwalda emes iken. (Erkin tarim)