Keshmir amérikining xitaygha qarshi bazisi bolamdu?

Yéqinda keshmirde chiqidighan “Gülliniwatqan keshmir” namliq kündilik gézitte mezkur gézitning muxbiri faysal yasénning “ Amérika keshmirni xitaygha qarshi herbiy baza dep hésablaydu” mawzuluq bir xewer analizi élan qilin'ghan bolup, mezkur xewer analizida yézilishiche, yéqinda amérika ziyaliysi we jurnalisti dawid barsama'in yéqinda keshmirni ziyaret qilip, nutuq sözlep, keshmirning teqdiri heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyghan hemde xelq'arada dawamlishiwatqan tehliller heqqide toxtalghan. Töwende siler oz muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki tonushturushlirini anglaysiler.

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Amérika mutexessisi dawid barsama'in muxbirning so'allirigha jawab bergende keshmirning xitay we amérika munasiwetliridiki orni jümlidin amérikining xitayning bu rayon'gha kéngiyish éhtimalliqigha tosqunluq qilish roli mesilisi heqqidimu toxtilip, “Xitay amérika üchün nahayiti xeterlik, amérika hazir asiyada özining herbiy bazilirini quruwatidu hemde keshmirnimu özining kelgüsidiki bazisi dep qarimaqta” dégen. Dawid barsama'inning bu bildürüshi xitay közetküchilirining diqqitini tartqan bolup, bu xewer xitay tilidiki tor betlerde élan qilindi shuningdek xitayche “Yer shari waqti géziti” ning muxbirliri bu mesile heqqide xitay istratégiyichilirining köz qarashlirini élan qildi.

Keshmirning öz teqdirini özi hel qilish hoquqi barmu?

Dawid barsama'in amérikidiki ataqliq jurnalistliri we xelq'ara mesililer mutexesisliridin biri bolup, u xelq'ara mesililer heqqide da'im obzorlarni hemde amérikining tashqi siyasiti heqqide köz qarashlirini élan qilip turidu. U, keshmirning öz teqdirini özi hel qilish hoquqi hemde igilik hoquqi barliqini teshebbus qilghan. Bu qétim u keshmirde chiqidighan "gülliniwatqan keshmir " gézitini ziyaret qilghan. Uning bu ziyariti we sözlirining keshmir musteqilchilirige ilham bolghanliqi perez qilinmaqta.

1947-Yili béritaniye hindistandiki mustemlikisini bikar qilish bilen hindistan bilen pakistan musteqil boldi .Netijide, keshmir hindistan bilen pakistanning arisida qélip, uning tewelik mesilisi kélip chiqti. Keshmirning bir qisimi hindistanning, yene bir qisimi pakistan kontrolluqida qaldi. Keshmir mesilisi 60 yildin buyan hindistan bilen pakistan arisida talash tartish peyda qilip, ikki dölet munasiwetliri hemde rayonning weziyitige izchil tesir körsitip, xelq'ara jem'iyetning diqqitini tartip kelmekte. Keshmir mesilisi hindistan bilen pakistan arisida üch qétim chong herbiy toqunushni keltürüp chiqarghan bolup, herbiy jiddiylik héchqachan peseymigen. Keshmir mesilisi ikki dölet munasiwetlirining toqunush nuqtisi bolghandin sirt yene bu jayda pakistan'ghimu, hindistan'ghimu tewe bolmay, musteqil dölet bolush pikirliri we heriketliri mewjut bolup, dawid barsama'inning keshmirning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi barliqini otturigha qoyushi keshmirliklerning musteqilliq idiyisige mas kelgen.

Keshmir we Uyghur éli

Keshmir Uyghur élining jenubiy teripi bilen chégrilinidu. Keshmir tarixta Uyghur éli jümlidin sherqiy we shimaliy asiya bilen jenubiy we gherbiy asiya arisini tutashturush tügünlirining biri bolup kelgen. Tarixtin tartip, keshmir bilen Uyghur éli arisidimu zich alaqiler bolghanliq melum. Téxi ötken esirning 50-yillirighiche bolghan ariliqta Uyghurlar ladaq yoli arqiliq keshmirdiki srinagargha bérip, u yerdin hindistan we bashqa jaylargha ötetti. Xitay tilida tarqitilidighan “Oqurmenler” tor bétidiki bu heqte yézilghan maqalide körsitilishiche, “Yer shari waqti géziti” ning ziyaritini qobul qilghan shangxey xelq'ara mesililer inistitutining jenubiy asiya tetqiqat ishxanisining mudiri jaw genchéng keshmirning Uyghur éli bilen tagh-deryaliri baghlinip kétishtek jughrapiyilik tüzülüshi jehettin xitayning chégra bixeterlikide muhim ehmiyetke ige ikenliki, 60-yillarda junggo-sowét reqiblik dewride sowét ittipaqining keshmirni igilesh oyida bolghanliqi hemde Uyghur élida köpligen weqelerni keltürüp chiqarghanliqi, soghuq munasiwetler urushidin kéyin amérikining keshmirge bolghan pozitsiyisining özgirip, bir qisim siyasiyonlarning keshmirning aptonomiyilik hoquqqa ige bolushini teshebbus qilghan bolsimu, lékin bu pikirning pakistan we hindistanning qollishigha érishmeywatqanliqini körsitidu. Mezkur xitay mutexessisi amérikining keshmirni özining istratégiyilik menpe'et da'irisige kirgüzgenlik éhtimalliqini chetke qaqmighan bolsimu, lékin shinjang ijtima'iy penler akadémiyisining ottura asiya inistitutining mudiri pen jipin “Amérikining keshmirni xitaygha qarshi herbiy baza qilishi heqqidiki köz qarashni anglap baqmighanliqini, belki bundaq ish bolsimu, amérikining asasliq istratégiyisi emeslikini otturigha qoyidu. Pen jipin'gge oxshash pikirni junggo hazirqi zaman xelq'ara munasiwetler inistitutining amérika mesilisi tetqiqatchisi ni'u shingchünmu ilgiri süridu . Uning qarishiche, amérikining keshmir mesilisige qatnishishining zörüriyiti yoq, bu amérikining zor istratégiyilik pilanigha uyghun emes” deydu.

11-Séntebirdin kéyinki jenubiy we ottura asiya

Mutexessislerning yézishiche, 11-séntebir weqesidin kéyin, xelq'ara térrorchiliqqa qarshi urush afghanistandiki talibanlargha qarshi urush bilen bashlandi. Netijide, amérika Uyghur éli bilen biwasite chégrilinidighan afghanistan'gha kirdi hemde qirghizistan we özbékistanda herbiy baza qurup, ottura asiya döletliri bilen bolghan herbiy-siyasiy hem iqtisadiy hemkarliqlirining yéngi tereqqiyat basquchini peyda qildi. Uningdin bashqa yene amérika bilen pakistan arisidiki munasiwetlermu qoyuqlashqandin sirt yene hindistan bilen bolghan hemkarliqlirimu kücheydi . Amérika qoshma shtatliri mexsus jenubiy we ottura asiyani bir istratégiyilik nishan da'irisige kirgüzgen bolup, xitay bilen rusiyining buninggha jawaben shangxey hemkarliq kélishimining da'irisini kéngeytip, hindistan, pakistan we irannimu uning da'irisige kirgüzüsh arqiliq amérikining jenubiy, gherbiy we ottura asiyada tesirini kéngeytishige taqabil turuwatqanliqi otturigha qoyulmaqta.

“Gülliniwatqan keshmir” gézitide élan qilin'ghan amérika mutexessis dawid barsama'ining amérikining kelgüside keshmirni xitaygha qarshi turidighan herbiy baza qilishi heqqidiki qarishining xitay mutexessislirini oygha sélishi tebi'iy ehwal bolsa kérek (ümidwar)