Әркинлик сарийи: хитай дунядики әркинлик болмиған дөләтләрниң бири

Мәркизи америкиниң ню-йорк шәһиридики әркинлик сарийи алдинқи күни елан қилған 2006 - йиллиқ доклатида, хитайни "әркинлик болмиған дөләтләр" қатариға киргүзди. Доклатта, улар дунядики 192 дөләтниң сиясий әркинлик вә хәлқ азатлиқи әһвали үстидә тәкшүрүш елип берип, уларни дәриҗигә турғузған. Доклатта әскәртишичә, хитай сиясий әркинлик вә хәлқ азатлиқи дәриҗиси әң төвән дөләтләрниң бири болуп,хитай хәлқ җумһурийити пуқралар өз һөкүмитини демократик йоллар билән өзгәртәлмәйдиған "истибдат һакимийәт " дәп тәкитләнгән. Доклатта, хитай сиясий чериклик еғир, сиясий паалийәтләр, интернет вә шәхсий алақә йеқиндин назарәт қилинидиған, ипадә әркинлики чәклинидиған, мустәқил ишчилар уюшмисиға рухсәт қилинмайдиған, әдлийини партийә башқуридиған, пиланлиқ туғут сиясити вә кишилик һаятни һөкүмәт тизгинләйдиған, мәктәпләрдә атиизим тәрбийиси елип берилидиған дөләт, дәп көрситилди.

Доклатниң диний әркинлик тоғрисидики праграпида хитай террорчилиқни баһанә қилип, уйғурларниң диний әркинликини боғмақта, дәп әйиблигән. Доклатта, " уйғур аптоном райониға охшаш миллий тоқунуш мәвҗүт районларда диний бастуруш милли бөлгүнчилик билән бағлап қаралмақта. Шинҗаңда аз санлиқ милләтләрниң диний паалийәтләргә қатнишиши чәкләнгән. Һәҗ қилиш вә башқа диний мурасимлар йеқиндин назарәт астиға елинған. Һөкүмәт дуняниң диққити террорчилиққа буралғанлиқини пурсәт билип, исламчи гуруһларни бастурмақта вә уларни диний әсәбиләр, дәп қаримақта "дәйду. Әркинлик сарийиниң юқири дәриҗилик тәтқиқатчиси пудентун, хитайни бир партийә диктатурлуқидики дөләт, дәп көрсәтти. У, " шүбһисизки хитайниң сиясий һоқуқ җәһәттики ипадиси интайин начар. Чүнки хитай пуқралириниң асасән һечқандақ сиясий һоқуқи йоқ. Компартийә сиясий саһәни пүтүнләй контрол қиливалған. Сайламниң һичқандақ әһмийити йоқ, һәтта кәнт сайлиминиму компартийә контрол қилмақта. Демократик партийә - гуруһларниң мәвҗүт болуп туруш һоқуқи болмайду. Сиясий партийиләр риқабити дегәндин сөз ечиш мумкин әмәс. Хитай истибдат дөләтләр ичидә әң төвән номур алған дөләтләрниң бири. Шуңа у, сәуди әрәбистан вә конголар билән бир қатардин орун алди " дәп көрсәтти.

Әркинлик сарийиниң мәзкур доклатида, гәрчә хитайда бихәтәрлик күчлири һөкүмәт контроллуқида болсиму, лекин һоқуқини қалаймиқан ишлитидиған вә кишилик һоқуқни дәпсәндә қилидиған әһваллар омумйүзлик мәвҗүт һадисиләр, дәп тәкитләнгән. Доклатта," қанунсиз вә сиясий мәқсәдлик адәм өлтүрүш, қийнаш, мәҗбурий иқрар қилдуруш, халиғанчә қолға елиш вә солаш вәқәлиригә даир дилолар йүз бәргән " дәйду. Бейҗиңда яшайдиған хитай өктичи зат лю шавбониң қаришичә, хитай пуқралириниң сиясий һоқуқини өзгәртиш үчүн ишни демократик сайлам елип бериштин башлаш керәк. У, "хәлқ һоқуқи мәлум дәриҗидә кәмчилликләргә игә. Буниң түпки сәвәбини пуқраларниң сиясий һоқуқидики кәмчилликләр кәлтүрүп чиқарған. Нурғун иқтисадий һоқуқларниң бузғунчилиққа учриши сиясий һоқуқниң йоқлуқи. Ғәрбтә әмгәкчиләр қатлиминиң бәзи чағларда чоң ширкәтләр билән содилишишидики сәвәб уларда сөз әркинлики вә мустәқил ишчилар уюшмилириниң барлиқидур. Улар бәзидә радикал коча сияситини қоллинип, өз тәлипини оттуриға қоялайду вә чоң ширкәтләргә бесим ишлитәләйду. Лекин хитайда болса бу ишлар мәвҗүт әмәс " дәп көрсәтти.

Лю шавбо "хитай һөкүмити партийә қуруш, гезит - журналларни чәкләшни бикар қилип, өктичи затларға зәрбә беришни тохтитиши керәк "дәйду. Доклатта әскәртишичә, хитай мәтбуат әркинликидә арқиға чекингән. Хитай һөкүмити 2005 - йили нәччә онлиған гезитни пичәтләп, интернетни тизгинләшни күчәйткән болсиму, лекин хитай пуқралириниң сөз әркинликидә қисмән өзгиришләр болғанлиқини билдүрди. Доклатта, диний гуруһлар, етник милләтләр вә әйдиз бимарлириниң кәмситишкә учраватқанлиқини тәкитлигән әркинлик сарийи, хитай " һөкүмити аз санлиқ милләтләрниң турмуш шараитини яхшилаш программиси оттуриға қойған болсиму, лекин һөкүмәт программилири вә иқтисадий тәрәққияттин хитай пуқралири әң көп бәһриман болмақта " дәйду.

• Өз мухбиримиз әркинниң бу тоғридики аңлитиши
• Download story audio