Хитай кәлгүси 5 йил ичидә нопус түзүмини бикар қилиши мумкин


2008.01.24

Хәвәрләргә қариғанда хитай даирилири йерим әсирдин көпрәк вақиттин бери йолға қоюп келиватқан нопус түзүмини бикар қилип, кимлик түзүмини йолға қоюши мумкин. Хитай дөләтлик ислаһат вә тәрәққият комитети нопус түзүмини 3 йилдин 5 йилғичә вақит ичидә пүтүнләй бикар қилиш тәклипини оттуриға қойған. Мутәхәссисләр, нопус түзүми бикар қилинса буниң уйғур илидики йеза - кәнтләр билән шәһәрләр арисидики пәрқни азайтишқа түрткә болидиғанлиқини, лекин йәнә бир җәһәттә бу уйғур илиниң нопус қурулмисини илгирилигән һалда бузуш ролини ойнайдиғанлиқини әскәртмәктә.

Төвәндә мухбиримиз әркинниң бу һәқтики мәлуматини аңлиғайсиләр.

Хитайниң һөкүмәт контроллуқидики “җуңго гезити”ниң бир хәвиридә әскәртишичә, хитай дөләтлик ислаһат вә тәрәққият комитети кәлгүси 3 йилдин 5 йилғичә болған вақит ичидә нопус түзүмини пүтүнләй бикар қилип, буниң орниға базар иқтисадиниң тәлипигә яриша бир түзүмни йолға қоюш йәни йеза -шәһәр нопуси, дәп айримай пуқралар кимлик билән халиған йәргә көчәләйдиған вә олтурақлишалайдиған бир түзүмни дәсситиш тәклипи бәргән.

Хитай дөләтлик ислаһат вә тәрәққият комитетиниң баш катипи ма личяң, алдинқи күни мухбирларға шәһәр - йезиларниң тәңпуң тәрәққияти һәққидә тохтилип, нопус түзүминиң нурғун фонкитсийилири бикар қилинидиғанлиқини, 2020 ‏- йилдин бурун хитай деһқанлириниң шәһәр аһалилиригә охшаш иҗтимаий вә әркин көчүш һоқуқлиридин бәһриман болидиғанлиқини билдүрди. Лекин хитай җамаәт хәвпсизлик министирлиқи нопус түзүмини бикар қилиш тәклипигә қарши чиққан болуп, җуңго гезитиниң хәвиридә җ х министирлиқи нопус түзүмини бикар қилиш җәмийәт аманлиқиға пайдисиз, дәп қарши туруватқанлиқини әскәртмәктә. Хитай һөкүмәт даирилириниң пәрәз қилишичә, 1 милярд 3 йүз милйон хитай нопусиниң тәхминән 10 % и көчмә нопус болуп, улар йеза - кәнтләр вә иқтисади намрат районлардин айрилип чоң шәһәрләрдә яки сода - санаәт мәркәзлиридә җан беқиватқан аққунлардур. Хитай туғут пиланлаш комитетиниң мәлуматиға қариғанда хитайдики аққун нопусниң сани 1973 ‏- йили 70 милйон болған болса, бу сан 2003 ‏- йили 140 милйонға көпәйгән.

“нопус түзүмини бикар қилиш уйғурларға пайдисиз ақивәтләрни кәлтүрүп чиқириду”

Нопус түзүми хитайдики мәмликәт характерлик мәсилә болсиму, лекин бу уйғурларниң һаяти вә мәнпәәти билән зич мунасивәтлик мәсилә. Нопус ислаһатиниң уйғурларға көрситидиған тәсиридә мутәхәссисләрниң көз қарши бирдәк әмәс. Бәзи мутәхәссисләрниң әскәртишичә, хитай нопусиниң көплүки вә хитай даирилириниң аққунларни уйғур илигә җәлп қилиш сияситини көздә тутқанда нопус түзүмини бикар қилиш уйғур илиниң нопус қурулмисини илгирилигән һалда өзгәртишкә түрткә болидиған уйғурларға пайдисиз ақивәтләрни күчәйтиду.

Бу сөзләрни америкидики җәмийәтшунас қаһар барат радиомизға бәргән баянатида әскәртти.

“ йеза - кәнт пуқралириниң әркин көчүши кишилик һоқуқи мәсилиси ”

Лекин нопус түзүмини бикар қилишни тәшәббус қилғучиларниң әскәртишичә, йеза - кәнт пуқралириниң әркин көчүш һоқуқи әсли бир кишилик һоқуқи мәсилисидур. Бу қарашни тәшәббус қилғучилар, нопус түзүми өткәнки 50 - 60 йилда аққунларниң саламәтлик, маарип вә иҗтимаий суғурта һоқуқи тартивелинип, пуқраларниң баравәрлик принсипиға хилаплиқ қилинғанлиқини билдүрмәктә. Лекин хитай пәнләр акадимийиси нопус тәтқиқат орниниң башлиқи сәй фаң, б б с ға бәргән баянатида нопус түзүмини бикарқилиш җуңгониң ислаһатидики қийин мәсилиләрниң бири, дәйду. Униң әскәртишичә, нопус түзүмини бикар қилиш хитайда бир қатар иҗтимаий мәсилиләрни яритиши мумкин. У, “ йеза- шәһәр вә районлар арисида иҗтимаий параванлиқ, болупму маарип, давалиниш, пинсийә суғуртиси вә әң төвән мааш чеки қатарлиқларда зор пәрқләр мәвҗүт. Шуңа әгәр сиз бүгүн нопус түзүмини бикар қилип, әркин көчүшни йолға қойсиңиз , иҗтимаий параванлиқи төвән районлардики нопус иҗтимаий параванлиқи юқири районларға көчүши тәбиий. Бу наһайити зор бесим пәйда қилиши мумкин ” дәп тәкитләйду. Сәй фаңниң әскәртишичә, бу әһвални оңшашниң йоли шәһәр билән йезилар арисидики пәрқни қисқартиш болупму маарип, хизмәт пурсити вә давалиниш җәһәттики пәрқни азайтиштур.

“ нопус түзүми бикар қилинса уйғур илигә келиватқан хитай көчмәнләр йөлүнишини өзгәртиду ”

Лекин америкидики доктор қаһар баратниң қаришичә, нопус түзүми уйғурларниң омуми мәнпәәтигә пайдисиз болсиму, лекин йеза - кәнтләрдә бекинмә һаләттики уйғур нопусиниң шәһәрләргә көчүш вә актип әмгәк күчигә айлинишиға пайдисиз әмәс. Лекин йәнә бәзи анализчиларниң қаришичә, нопус түзүми бикар қилинса уйғур илигә келиватқан хитай көчмәнләр еқими йөлүнишини деңиз бойидики раюнлар вә чоң сода - санаәт шәһәрлиригә қаритип, уйғур илиниң нопус бесимини йәңгиллитиши мумкин. Чүнки бу районларниң мааш вә әмгәк шараити уйғур илигә қариғанда көп яхши. Әмма америкидики җәмийәтшунас доктор қаһар барат бу қарашни рәт қилиду. Нопус түзүминиң бикар қилинишиға қарши турғучилар , нопус түзүми бикар қилинса бу чоң шәһәрләр яки иқтисади гүлләнгән районларниң қатнаш, маарип, давалиниш саһәсидики йүкини еғирлаштуруветиду, дәп қаримақта.

Үйғур аптоном райониниң мәркизи үрүмчи ахирқи мәзгилләрдә көчмәнләр еқиминиң әң еғир бесимиға дуч кәлгән шәһәрләрниң биридур. Көзәткүчиләрниң әскәртишичә, көчмәнләр еқиминиң бесими бу шәһәрдә өй баһасиниң хитайдики һәр қайси өлкә, аптоном районлар вә бейҗиң, шаңхәйгә охшаш алаһидә шәһәрләргә қариғанда өсүш сүрити тез болушни кәлтүрүп чиқирипла қалмай, бу йәнә һәр йили оқуш башлаш мәвсүмидә үрүмчидики оттура -башланғуч мәктәпләрдә синип, парта - орундуқлар йитишмәслик әһвалини пәйда қилмақта.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.