ដើមសតវត្សរ៍ទី២០ គឺឆ្នាំ១៩០៦ ព្រះរាជាខ្មែរ ហ្លួង ស៊ីសុវត្ថិ ទ្រង់បានលិខិតរាជសារឲ្យតំណាងរដ្ឋាភិបាលបារាំងសែសប្រចាំក្រុងកម្ពុជា ដោយមិនសប្បាយព្រះទ័យថា ខេត្តបុរាណខ្មែរដែលរដ្ឋអំណាចសៀមគ្រានោះប្រគល់ទៅឲ្យបារាំងមិនអាចធ្វើឲ្យខ្មែររីករាយនោះទេបើពិនិត្យកាលៈទេសៈ ព្រោះសៀមកាន់កាប់ដីខ្មែរដោយកម្លាំងទ័ព និងភាពអសុទ្ធចិត្ត គ្រាដែលខ្មែរស្ថិតក្នុងដង្កៀបរបស់រាជាណាចក្រអាណាម និងរាជាណាចក្រសៀមនោះ។
តើមានមូលហេតុដូចម្តេចខ្លះដែលធ្វើឲ្យខ្មែរបាត់ដីដ៏ធំធេង និងធ្វើឲ្យសៀមយកដីកាន់កាប់អស់ជាច្រើនខេត្តនោះ?
តទៅនេះជាកិច្ចសម្ភាសន៍ភាគទី២ ដែលបណ្ឌិតសាស្រ្តាចារ្យ កេង វ៉ាន់សាក់ បកស្រាយតបនឹងសំណួររបស់លោក កឹម សុស៖
កឹម សុស ៖ ប៉ុន្តែកាលពីដើមយើងត្រឡប់ទៅពីដើម ពីជំនាន់ដើមដែលខ្មែរហើយនិងថៃច្បាំងគ្នា ហើយថៃចូលមកលុកលុយស្រុកខ្មែរ ហើយយកអង្គរវត្តយកអីហ្នឹង តើអាហ្នឹងវាយ៉ាងម៉េចខ្លះលោកគ្រូ?
កេង វ៉ាន់សាក់ ៖ អាហ្នឹងយើងមើលតាមដំណើរប្រវត្តិសាស្រ្តហ្នឹងតាមពេលវេលាកាលៈទេសៈ និងកាលបរិច្ឆេទហ្នឹងទៅឃើញថា អាខ្លាំងធំជាងគេគឺសៀមវ៉ៃលុកយកអង្គរ ត្រួតអង្គរហ្នឹង ហើយយើងបោះបង់ចោលអង្គរហ្នឹង អាហ្នឹងមួយគ្រាធំណាស់ ជិតមួយសតវត្សរ៍។
ដល់ពេលណាពញាយ៉ាតហ្នឹងនៅក្នុងអង្គរនៅក្នុងសៀមរាបហ្នឹងមិនបានទៀតទេ ក៏លើករាជបល្ល័ង្កហ្នឹងមកតាំងនៅបាសាន ដងទន្លេធំហ្នឹង ហើយទឹកជន់លិចមកបាន១ឆ្នាំ រត់មកតាំងនៅភ្នំពេញហ្នឹង ហើយមួយពេលហ្នឹងវាមានពញាយ៉ាតហ្នឹង ដែលបានទៅសម្លាប់ស្ដេចសៀមសោយរាជ្យនៅអង្គរហ្នឹង ចូលទៅក្នុងវាំងហ្នឹងទៅ ក្នុងដំណាក់ហ្នឹង ឃើញស្រ្ដីមួយរូបល្អណាស់ ហើយនាងហ្នឹងជាមហេសីរបស់ស្ដេចសៀមដែលទើបនឹងធ្វើគតទៅហ្នឹង ហើយពញាយ៉ាតឃើញ ស្រឡាញ់យកមកធ្វើមហេសីបន្ទាប់តមកទៀត។
ហើយក្រោយមកបានព្រះរាជបុត្រមួយ ធំឡើងហៅថា ធម្មោរាជា មានឈ្មោះក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ដយើង ហៅធម្មោរាជា លោកជាអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាខ្លាំងក្លាណាស់ជាអ្នកផ្សព្វផ្សាយធម៌អីអស់ហ្នឹង ហើយប៉ុន្តែគាត់ជាកូនកាត់សៀមអ៊ីចឹងនៅជាមួយម្ដាយ ហើយម្ដាយហ្នឹងមានយកពួកសៀមអីៗមកធ្វើអម មកហែមកអីក្នុងវាំងទៅ ការអប់រំចិត្តគំនិតរបស់ធម្មោរាជាទៅជាសៀម ទៅជាកាន់សៀមទៅ។
អាហ្នឹងចូលមកដល់ដំណាក់លើកទី២ហ្នឹង ដែលធម្មោរាជាហ្នឹងប្រកាសហៅឲ្យស្ដេចសៀម បងប្អូនបង្កើតខ្លួនហ្នឹងយកមកលុកលុយស្រុកយើងហ្នឹង ចាប់ស្ដេចយើងសោយរាជ្យហ្នឹងទៅធ្វើគត ទាំងឪពុកមា ទាំងក្មួយហ្នឹងទៅ ហើយយករាជសម្បត្តិខ្លួនឯងទៅ ហើយក៏ស៊ីញ៉េប្រគល់ទឹកដីយើង កាត់ខាងជើង និងខាងកើតហ្នឹង... ឲ្យទៅសៀមទៅ។ អាហ្នឹងទី២។
កឹម សុស ៖ ប៉ុន្តែអាហ្នឹងគឺថា ខ្មែរបើកដៃឲ្យសៀមកាលណោះមិនអ៊ីចឹង?
កេង វ៉ាន់សាក់ ៖ អាហ្នឹងស្ដេចនៅក្នុងស្រុកយើង ប៉ុន្តែស្ដេចនេះមិនមែនខ្មែរសុទ្ធទេ ស្ដេចហ្នឹងកូនកាត់សៀម មិនមែនជាការកាន់ជាតិនិយម... សួរថាអាហ្នឹងវាមានឈាមសៀម ឈាមអីនោះទេ។ គឺរឿងហ្នឹងវាមិនដឹងយ៉ាងម៉េចក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ដយើងហ្នឹងទៅជាអ៊ីចឹង។
កឹម សុស ៖ ប៉ុន្តែកាលណោះតើថៃមានកម្លាំង មានទ័ពអីទេ?
កេង វ៉ាន់សាក់ ៖ មានហើយ ព្រោះវាមកឈ្នះអង្គរ វាមកសោយរាជ្យមកអង្គរហ្នឹងទៀត ប៉ុន្តែយើងបានរំដោះរួចទៅហើយ។
កឹម សុស ៖ ប៉ុន្តែថៃហ្នឹងមានឥទ្ធិពលយ៉ាងម៉េចខ្លះ? សូមលោកគ្រូមានប្រសាសន៍?
កេង វ៉ាន់សាក់ ៖ ហ្នឹងគេថា គេរៀបចំរដ្ឋប្រទេសជាតិគេរបៀបទំនើបសម័យ ទាន់សម័យសកលលោកហ្នឹងឯង គឺថាគេមិនមែនដេកដួលនៅតាមតែទំនៀមទម្លាប់ពីមុនហ្នឹងមកទេ។ ហើយពិសេសជាងគេ គឺយើងមិនសូវចាប់អារម្មណ៍ មិនសូវដឹង មិនសូវយល់ គឺការទំនាក់ទំនងជិតស្និទ្ធណាស់ ជាមួយនឹងស្ដេចក្រុងចិន ម៉ុងហ្គោល។
កាលហ្នុងម៉ុងហ្គោលឈ្នះចិនសោយរាជ្យ រៀបចំមហារដ្ឋធំ នៅនឹងក្រុងប៉េកាំងមុនហ្នឹង ហើយបញ្ជូនទ័ពមកវ៉ៃយកបង្ហើយ ចុះមកជ្រោយឥណ្ឌូចិនហ្នឹង ពីជើងមកត្បូងហ្នឹង វ៉ៃយកស្រុកយួន ស្រុកចម្បារ កម្ពុជា ខ្មែរយើងហ្នឹង ភូមា មនអីទាំងអស់ហ្នឹង។
ហើយក្នុងដំណើរលុកលុយឈ្លានពានយកទឹកដីរបស់ចិនម៉ុងហ្គោលហ្នឹង គេប្រើពួកសៀមហ្នឹងធ្វើជាទ័ពស្រួចរបស់គេ គេជន្ទល់មហាទ័ពធំគេហ្នឹង។ ចិន ម៉ុងហ្គោល ហើយនិងថៃហ្នឹង គេរៀបចំកែប្រែទ័ពច្បាំងហ្នឹងតាមទំនើបថ្មី ជំនាន់ម៉ុងហ្គោល ឈ្នះមួយសកលលោកហ្នឹង គឺឧទាហរណ៍ថា ប្រើកាណុង ប្រើកាំភ្លើងរំសេវច្រើនណាស់ សម្រាប់បាញ់ ផ្លោង សម្រាប់មានជណ្ដើរ មានគ្រឿងប្រដាប់ សម្រាប់ដាក់ឡើងលើកំផែងខ្ពស់ៗហ្នឹង។ ហើយបន្ទាប់ពីឡើងទៅហើយ លុកលុយចុះមកវិញបានស្រួលទាំងអស់ ហើយមានពាក់អាវដែក អាវក្រោះ អាវុធគេអីហ្នឹង សុទ្ធតែទំនើបទាំងអស់ ហើយនិងរបៀបរៀបរយក្នុងទ័ពគេហ្នឹង ក៏សុទ្ធតែរបៀបសម័យទំនើបជំនាន់ហ្នុង ប្រើដំរី ប្រើសេះ ប្រើថ្មើរជើងហ្នឹង ហើយអាវអីអត់មានទេ ខ្លួនទទេ ពាក់តែកន្សែងយ័ន្ត និងខ្សែចង្កេះ មានកថា មានអាគមអ៊ីចឹងទៅ ហើយទៅច្បាំងនឹងកាំភ្លើង គ្រាប់កាណុង និងអាវុធគេទំនើប និងដែកអាវក្រោះអីៗហ្នឹង យើងមិនឈ្នះរឿងហ្នឹង។
កឹម សុស ៖ បើលោកគ្រូប្រៀបធៀបពេលនោះ ថៃ និងម៉ុងហ្គោល ហើយថៃឥឡូវនេះជាមួយនឹងសហរដ្ឋអាមេរិក តើវាប្រហាក់ប្រហែលគ្នាយ៉ាងម៉េចខ្លះទៅ?
កេង វ៉ាន់សាក់ ៖ ទេ មិនដូចគ្នាទេ។ ចិនម៉ុងហ្គោល គឺអានោះផ្ទាល់មកដល់កន្លែងដីហ្នឹងតែម្ដង មកទឹកដីយើងតែម្ដង...។ ប៉ុន្តែមិនបានវ៉ៃឈ្នះវៀតណាម ឈ្នះចាម ឈ្នះខ្មែរហ្នឹងទេ បញ្ជូន២កងពលពីជើងមកហ្នឹង ស្រាប់តែ២-៣ខែបាត់រលីងអស់ទៅ ព្រោះត្រូវទ័ពព្រៃឆ្មក់ផង គ្រុនចាញ់ផង ហើយមូលរាកផង អាសេះអត់ស្មៅស៊ីផង អាកាសធាតុផងអីផង គឺវ៉ៃមិនបានមកកាន់ទឹកដីនៅឥណ្ឌូចិនយើងទេ ប៉ុន្តែឈ្នះខាងភូមានោះ ចុះទៅទៅដុតក្រុងប៉ាហ្គានហ្នឹងអស់ទៅទៀត បានខាងហ្នឹង។ ដល់វាទាល់នឹងទ័ព យកស្រុកយើងមិនបានហ្នឹងបានជាគេប្រើសៀមហ្នឹងជំនួសគេឲ្យមកធ្វើជាទ័ពដើម្បីនឹងកម្ទេចយើងពីខាងហ្នឹងវិញ៕