គណបក្សកាន់អំណាច អបអរសាទរខួប ២៧ឆ្នាំ នៃទិវាប្រកាសឲ្យប្រើរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ២៤ កញ្ញា ឆ្នាំ១៩៩៣ ដោយអះអាងថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញបានបញ្ចប់សង្គ្រាមស៊ីវិលនៅកម្ពុជា។ ប៉ុន្តែគណបក្សប្រឆាំង និងគណបក្សខ្លះទៀត យល់ថា រដ្ឋាភិបាលមិនទាន់បានអនុវត្តរដ្ឋធម្មនុញ្ញបានត្រឹមត្រូវនៅឡើយទេ ដែលបណ្ដាលឲ្យកម្ពុជា មិនអាចមានសន្តិភាពពេញលេញនៅឡើយ។
ប្រធានគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា និងជានាយករដ្ឋមន្ត្រីលោក ហ៊ុន សែន ប្រើពាក្យអរគុណសន្តិភាព ក្នុងសំណេរខ្លី ដើម្បីយកមកអបអរសាទរខួបទី ២៧ឆ្នាំ នៃការប្រកាសដាក់ឲ្យប្រើរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះ។ លោក ហ៊ុន សែន សរសេរនៅលើហ្វេសប៊ុក (facebook) ក្នុងន័យថា ទិវាប្រកាសរដ្ឋធម្មនុញ្ញ បាននាំកម្ពុជាវិលមកកាន់របបរាជានិយម «ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា» សារជាថ្មី ក្រោយពេលបញ្ចប់សង្គ្រាម និងមានការបោះឆ្នោតលើកទី១ កាលឆ្នាំ១៩៩៣។
ចំណែកឯលោក កឹម សុខា ប្រធានគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ យល់ថា ការរំឭកខួប នៃការប្រកាសប្រើរដ្ឋធម្មនុញ្ញ គឺជាការរំឭកស្មារតីកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស៍ ស្ដីពីកម្ពុជា (២៣ តុលា ១៩៩១)។ លោក កឹម សុខា សរសេរលើហ្វេសប៊ុកថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ទី២ បានកើតចេញពីស្មារតីកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស ឆ្នាំ១៩៩១ ដែលភាគីនយោបាយខ្មែរស្រុះស្រួលគ្នា តាក់តែងរៀបចំនៅ ឆ្នាំ១៩៩៣ ដោយយោងតាមស្មារតីបង្រួបបង្រួមជាតិ ផ្សះផ្សាជាតិ និងឯកភាពជាតិ។
លោកថា ស្មារតីនេះ មានសារសំខាន់ និងមានផលប្រយោជន៍ខ្លាំងណាស់ សម្រាប់ធានាការពារ ឯករាជ្យ បូរណភាពទឹកដី អធិបតេយ្យកម្ពុជា និងការពារនូវសិទ្ធិសេរីភាពរបស់ពលរដ្ឋ ជាពិសេស គឺការអនុវត្តន៍គោលការណ៍ប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស និងការធានាស្ដារ កសាង និងអភិវឌ្ឍន៍កម្ពុជាឡើងវិញ ដើម្បីបន្តទទួលជំនួយ និងកិច្ចសហប្រតិបត្តិការ ពីសហគមន៍អន្តរជាតិដល់ពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។
ប៉ុន្តែ គណបក្សសង្គ្រោះជាតិ បានចេញសេចក្ដីថ្លែងការណ៍ សម្ដែងការសោកស្ដាយ ចំពោះការរំលោភរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ពីរបបក្រុងភ្នំពេញ។ សេចក្ដីថ្លែងការណ៍ ចេញផ្សាយថ្ងៃទី២៤ កញ្ញា បានចោទថា របបក្រុងភ្នំពេញ និងគណបក្សកាន់អំណាច ប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ បានជាន់ឈ្លី រដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដោយបំផ្លាញចោលគោលការណ៍នីតិរដ្ឋ និងរបបប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស ហើយបណ្ដាលឲ្យសង្គមកម្ពុជា កើតភាពអយុត្តិធម៌គ្រប់កន្លែង និងធ្វើឲ្យកម្ពុជាអាប់ឱនកិត្តិយស និងបាត់បង់កិត្យានុភាពលើឆាកអន្តរជាតិ។
គណបក្សសង្គ្រោះជាតិ បានអំពាវនាវឲ្យពលរដ្ឋជាម្ចាស់ប្រទេស ម្ចាស់ឆ្នោត និងជាម្ចាស់អំណាច ទាំងក្នុង និងក្រៅប្រទេស រួបរួមគ្នា ក្រោយឈរតវ៉ា ដោយសន្តិវិធី ដើម្បីទាមទារឲ្យរបបក្រុងភ្នំពេញ បញ្ឈប់ការរំលោភបំពានរដ្ឋធម្មនុញ្ញវិញ។ គណបក្សសង្គ្រោះជាតិ យល់ថា ការងាកមកគោរពរដ្ឋធម្មនុញ្ញឲ្យបានត្រឹមត្រូវ តាមរយៈការស្ដារការគោរពសិទ្ធិមនុស្ស និងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ពីសំណាក់របបក្រុងភ្នំពេញ គឺជាការលើកតម្កើងនីតិរដ្ឋ លើកតម្កើងកិត្តិយស កិត្យានុភាពជាតិលើឆាកអន្តរជាតិ។
ក្នុងខួប ២៧ឆ្នាំនេះ ក្រុមប្រឹក្សាធម្មនុញ្ញ មិនបានវាយតម្លៃចំពោះការអនុវត្តច្បាប់ បែបណាទេ តែបានធ្វើពិធីអបអរសាទរខួបដាក់ឲ្យប្រើប្រាស់ ដោយបានអញ្ជើញអ្នកជំនាញផ្នែកច្បាប់ ទាំងជាតិ និងអន្តរជាតិ មកចូលរួម។ តែយ៉ាងណា មន្ត្រីនាំពាក្យរដ្ឋសភា អះអាងថា ការអនុវត្តរដ្ឋធម្មនុញ្ញ វិវត្តន៍មករកភាពកាន់តែល្អប្រសើរ ខណៈ ក្រុមតំណាងរដ្ឋសភា នៃគណបក្សកាន់អំណាច ធ្វើវិសោធនកម្មយ៉ាងតិច ១០ដងរួចហើយ ក្នុងរយៈពេល ២៧ឆ្នាំមកនេះ។ ក្រុមអ្នកសង្កេតយល់ថា ការកែប្រែខ្លឹមសារ ជាច្រើនដងនេះ បណ្ដាលឲ្យរដ្ឋធម្មនុញ្ញវិវត្តន៍ទៅរកខ្លឹមសារ អាក្រក់ជាងមុន ស្របពេលគណបក្សនយោបាយខ្លះ យល់ថា បក្សកាន់អំណាចកែប្រែធម្មនុញ្ញ ដើម្បីបម្រើគោលនយោបាយរក្សាអំណាច ជាជាងភាពសុខសាន្តរបស់ប្រជាជាតិ។
គណបក្សនយោបាយខ្លះ កំពុងធ្វើសកម្មភាពនៅកម្ពុជា ជំរុញឲ្យរដ្ឋាភិបាល និងរដ្ឋសភាឯកបក្ស ខិតខំការពារគោរពរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ឲ្យបានល្អ ដើម្បីធានាថា ពលរដ្ឋទទួលបានសិទ្ធិ សេរីភាព និងផលប្រយោជន៍ ដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ ប្រធានគណបក្សបំណងពលរដ្ឋ លោក អ៊ិត សារម្យ យល់ថា បើទោះកម្ពុជា មានច្បាប់កំពូលរួចហើយមែន តែការអនុវត្តកន្លងមក មិនបានស្របតាមស្មារតី និងខ្លឹមសាររដ្ឋធម្មនុញ្ញទាំងស្រុងទេ។ លោក មើលឃើញថា មាត្រាមួយចំនួន ពិសេសចែងពីសិទ្ធិ និងសេរីភាពរបស់ពលរដ្ឋ រងការរំលោភបំពានធ្ងន់ធ្ងរ។
លោក អ៊ិត សារម្យ សង្កេតឃើញថា នៅពេលពលរដ្ឋប្រើប្រាស់សិទ្ធិ និងសេរីភាពសម្ដែងមតិ ដែលមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញម្ដងៗ តែងតែត្រូវបានអាជ្ញាធរគំរាមកំហែង ឬចោទប្រកាន់ពលរដ្ឋ ដោយយកច្បាប់ផ្សេងមកអនុវត្ត។ លោក ថា ច្បាប់ខ្លះទៀត មិនស្របតាមស្មារតីរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ក៏ត្រូវយកមកអនុវត្តបំពានរដ្ឋធម្មនុញ្ញដែរ។
ប្រធានគណបក្សនយោបាយរូបនេះ យល់ថា ដើម្បីឲ្យពលរដ្ឋ អាចប្រើប្រាស់សិទ្ធិ និងសេរីភាព ស្របតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញបានពេញទី រដ្ឋាភិបាលត្រូវរៀបចំសង្គមមួយ ឲ្យពលរដ្ឋបានចូលរួមទាំងអស់គ្នា ដោយសុចរិតភាព ដោយស្មើភាពគ្នា ចំពោះមុខច្បាប់។ លោក ជំរុញឲ្យ អនុវត្តខ្លឹមសាររដ្ឋធម្មនុញ្ញ ឲ្យត្រឹមត្រូវ ធ្វើយ៉ាងណា ឲ្យតំណាងរាស្ត្រ លែងក្លាយជាតំណាងបក្ស ដូចសព្វថ្ងៃ ហើយត្រូវជំរុញឲ្យរដ្ឋសភា ក្លាយជាយន្តការ ដោះស្រាយវិបត្តិរបស់ពលរដ្ឋ៖ « រដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់យើង ដែលបានចែងពីសិទ្ធិ និងសេរីភាពរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ និងប្រទេសយើង ប្រកាន់របបប្រជាធិបតេយ្យហ្នឹង គេនិយាយពីសិទ្ធិ កិច្ចការចូលរួមក្នុងសង្គម បង្កើតជាសមាគម សហជីព និងនយោបាយ។ ប៉ុន្តែនៅពេលដែលពលរដ្ឋ បានប្រើប្រាស់សិទ្ធិបែបហ្នឹង ហាក់បីដូចជា មានការគំរាមកំហែង បំភិតបំភ័យរហូតដល់មានការចោទប្រកាន់ ទៅលើទិដ្ឋភាពផ្សេងៗ មួយចំនួនទៅ ដោយមានច្បាប់ខ្លះទៀត ដែលគិតថា បានប្រព្រឹត្តិខុស ដូចជាច្បាប់ក្រមព្រហ្មទណ្ឌ។ ត្រង់ចំណុចហ្នឹងហើយ ដែលលើកឡើងថា យើងមានច្បាប់ហើយ ប៉ុន្តែច្បាប់មួយចំនួន ហាក់បីដូចជា វាមិនស្របនឹងស្មារតីរដ្ឋធម្មនុញ្ញហ្នឹង។ វាអត់ស្រប ដោយសារ អត់អនុញ្ញាតឲ្យប្រជាពលរដ្ឋប្រើសិទ្ធិបាន»។
ចំណែកប្រធានគណបក្សខ្មែរស្រលាញ់ជាតិ លោក ជីវ កត្តា យល់ថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញ ចែងពីចំណុចល្អច្រើនណាស់ ដូចជា អធិបតេយ្យជាតិ បូរណភាពទឹកដី ការធានាសិទ្ធិសេរីភាពពលរដ្ឋ ក្នុងការបញ្ចេញមតិ និងការអនុវត្តគោលនយោបាយសេរីពហុបក្ស ជាដើម។ លោក រំលឹកថា ធម្មនុញ្ញនេះ កាលដើមឡើង គឺនៅ ឆ្នាំ១៩៩៣ បានតាក់តែង ឈរលើមូលដ្ឋានបង្រួបបង្រួមជាតិ បានយ៉ាងល្អ។
ប៉ុន្តែ លោកសង្កេតឃើញថា ការអនុវត្តកន្លងមក នៅមានការចន្លោះប្រហោងច្រើន ជាពិសេស គឺចំណុចសិទ្ធិសេរីភាពរបស់ពលរដ្ឋ នៅមានកម្រិត ដោយមិនទទួលបានពេញលេញទូលំទូលាយ ដូចការចែងក្នុងច្បាប់កំពូល។ ប្រធានគណបក្សនយោបាយថ្មីមួយនេះ យល់ថា ដើម្បីឲ្យការអនុវត្តរដ្ឋធម្មនុញ្ញកាន់តែប្រសើរ រដ្ឋាភិបាល គួរបណ្ដុះបណ្ដាល ការអនុវត្តច្បាប់ ដល់មន្ត្រីអនុវត្តច្បាប់ឲ្យបានល្អ បណ្ដុះបណ្ដាលឲ្យពលរដ្ឋយល់ដឹង និងយល់ពីគោរពច្បាប់។ លោក ក៏អំពាវនាវឲ្យពលរដ្ឋ ទាំងមន្ត្រី នាំគ្នាគោរពរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ឲ្យអស់ពីចិត្ត៖ « សូមអំពាវនាវឲ្យប្រជាពលរដ្ឋទាំងអស់ ចាប់អារម្មណ៍ អំពីការគោរពច្បាប់ រដ្ឋធម្មនុញ្ញទាំងអស់គ្នា។ ទាំងអ្នកមានអំណាច ទាំងប្រជាពលរដ្ឋ គឺមនុស្សទាំងអស់ និយាយរួម មនុស្សទាំងអស់ ដែលរស់នៅក្រោមច្បាប់។ វាមិនមានអ្នកមួយ រស់នៅលើច្បាប់»។
សម្រាប់គណបក្សខ្មែរឈ្នះវិញ បង្ហាញការសោកស្ដាយ ច្រើនជាងការអបអរសាទរ ក្នុងខួបលើកទី ២៧ ឆ្នាំ នៃទិវាប្រកាសឲ្យប្រើរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះ។ អ្នកនាំពាក្យគណបក្សនេះ គឺ លោក យិន ឈឿន យល់ថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញមួយ ដែលល្អប្រណិត កើតចេញពីការឯកភាពជាតិពិតប្រាកដ តាមយន្តការកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាព ២៣ តុលា ឆ្នាំ១៩៩១ រយៈពេល ២៧ឆ្នាំមកនេះ ត្រូវបានគណបក្សកាន់អំណាច ប្រែជាឧបករណ៍ច្បាប់ សម្រាប់បម្រើនយោបាយគណបក្សកាន់អំណាចទៅវិញ។
លោក យិន ឈឿន បន្តថា ការអនុវត្តរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ក៏មិនបានត្រឹមត្រូវ តាមស្មារតីបង្រួបបង្រួមជាតិនេះ បង្កឲ្យជាតិខ្មែរបែកបាក់។ លោកសង្កេតឃើញថា មេដឹកនាំកម្ពុជាបានដើរចេញឆ្ងាយពីគោលការណ៍រដ្ឋធម្មនុញ្ញទៅហើយ ហើយបានជ្រើសយក ការអនុវត្តគោលនយោបាយ មកដឹកនាំរដ្ឋជំនួសឲ្យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ លោកចង់ឲ្យមេដឹកនាំកម្ពុជា ងាកមករកការដឹកនាំ និងផ្សះផ្សាជាតិ តាមយន្តការរដ្ឋធម្មនុញ្ញវិញ៖ « ទស្សនៈខ្ញុំ ហើយនិងសម្រាប់គណបក្សខ្មែរឈ្នះ យើងគិតឃើញថា លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី បច្ចុប្បន្ន គាត់ហាក់បីដូចជា អត់ស្គាល់តួនាទីខ្លួនឯង។ អត់ស្គាល់តួនាទីត្រង់ថា គាត់ជានាយករដ្ឋមន្ត្រីប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យ ប៉ុន្តែគាត់ហាក់បីដូចជាប្រើប្រាស់ខ្លួនឯង ជានាយករដ្ឋមន្ត្រីប្រទេស ក្នុងឆ្នាំ១៩៧៩ ដល់ឆ្នាំ១៩៩១ យើងមើលទៅណា ព្រោះកាលហ្នុង គាត់ក៏ជានាយករដ្ឋមន្ត្រីដែរ។ អ៊ីចឹង ការអនុវត្តបច្ចុប្បន្ន ហាក់បីដូចជាទៅរកអាសម័យហ្នឹងវិញ។ គាត់អត់បានគិតថា ខ្លួនគាត់ គឺជានាយករដ្ឋមន្ត្រី នៅក្នុងប្រទេសមួយ ដែលមានរដ្ឋធម្មនុញ្ញនៅក្រោយពីការឯកភាពគ្នាទេ។ ចំណុចនេះហើយ ដែលយើងហ៊ាននិយាយថាអ៊ីចឹង ព្រោះដោយសារតែទី១ កាលណា យើងនិយាយអំពីសង្គមប្រជាធិបតេយ្យទាមទារឲ្យមានការឯកភាពជាតិ នៅក្រោមដំបូលច្បាប់។ ប៉ុន្តែយើងឃើញថា ច្បាប់ភាគច្រើន ដែលបង្កើតមក គឺបម្រើឲ្យបក្សកាន់អំណាចច្រើន » ។
ក្នុងខួបរដ្ឋធម្មនុញ្ញ អ្នកជំនាញច្បាប់លើកឡើងថា រដ្ឋាភិបាល និងគណបក្សប្រឆាំង គប្បីនាំគ្នា ងាកមកប្រើប្រាស់យន្តការដោះស្រាយវិបត្តិនយោបាយ តាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដែលចែងឱ្យអង្គព្រះមហាក្សត្រ ជាអាជ្ញាកណ្ដាល។ ពួកគេ យល់ថា មានតែការនាំគ្នា គោរពរដ្ឋធម្មនុញ្ញឱ្យបានត្រឹមត្រូវ ទើបប្រជាពលរដ្ឋមានក្ដីសុខសាន្ត ដូចមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ៕
កំណត់ចំណាំចំពោះអ្នកបញ្ចូលមតិនៅក្នុងអត្ថបទនេះ៖ ដើម្បីរក្សាសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ យើងខ្ញុំនឹងផ្សាយតែមតិណា ដែលមិនជេរប្រមាថដល់អ្នកដទៃប៉ុណ្ណោះ។