៣០ឆ្នាំក្រោយកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពក្រុងប៉ារីសចូលជាធរមាន ក្រុមអ្នកជំនាញនៅតែមើលឃើញពីសារៈសំខាន់មិនអាចខ្វះបាន និងភាពជាប់ពាក់ព័ន្ធដែលកិច្ចព្រមព្រៀងនេះនៅតែមាននៅក្នុងដំណើរការកសាងសន្តិភាព លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ និងការផ្សះផ្សាជាតិនៅក្នុងសង្គមកម្ពុជាដដែល។ ពួកគេវាយតម្លៃថា ទន្ទឹមនឹងកេរដំណែលវិជ្ជមានដែលកិច្ចព្រមព្រៀងនេះបានផ្តល់ជូនដល់សង្គមកម្ពុជា កេរដំណែលអវិជ្ជមានជាច្រើនកំពុងលុបដានកេរដំណែលវិជ្ជមានទាំងនេះ និងរុញច្រានកម្ពុជាឱ្យវិលមករកស្ថានភាពគ្រប់គ្រងដោយរបបផ្តាច់ការឯកបក្ស និងបញ្ហាប្រឈមជាច្រើនមិនខុសពីនៅមុនឆ្នាំ១៩៩១នោះទេ។
ការវាយតម្លៃយ៉ាងដូច្នេះ ធ្វើឡើងនៅក្នុង កិច្ចពិភាក្សាអំពីខួបលើកទី៣០ នៃកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពក្រុងប៉ារីស រៀបចំឡើងតាមប្រព័ន្ធអនឡាញកាលពីថ្ងៃទី១៤ ខែតុលា ដោយវិទ្យាស្ថានសន្តិភាពរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក (United States Institute of Peace, USIP) ដែលមានមូលដ្ឋាននៅរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីនតុន (Washington)។
ឧបការីរងរដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសអាមេរិកទទួលបន្ទុកការិយាល័យដោះស្រាយជម្លោះ និងប្រតិបត្តិការស្ថិរភាពអ្នកស្រី អេរៀល អេខប្លេដ (Ariel Eckblad) ថ្លែងថា ពលរដ្ឋកម្ពុជាបានយល់យ៉ាងច្បាស់ថា គោលការណ៍នានាដែលមានចែងក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងនេះមិនត្រឹមតែនៅតែពាក់ព័ន្ធប៉ុណ្ណោះទេ តែថែមទាំងយល់ថា ការការពារគោលការណ៍ទាំងនោះ គឺត្រូវតែមានភាពបន្ទាន់មិនខុសគ្នាកាលពីឆ្នាំ១៩៩១នោះឡើយ។ អ្នកស្រីបន្តថា ក្នុងរយៈពេល ៣០ឆ្នាំមកនេះ កម្ពុជាទទួលបាននូវស្ថិរភាព និងកំណើនសេដ្ឋកិច្ចគួរឱ្យកត់សម្គាល់ ហើយថ្មីៗនេះទៀតសោតកម្ពុជាបានធ្វើយុទ្ធនាការចាក់វ៉ាក់សាំងកូវីដ-១៩ ប្រកបដោយជោគជ័យ ក៏ប៉ុន្តែ ទន្ទឹមនឹងនេះ ក៏នៅមានបញ្ហាមួយចំនួនទៀតដែលកម្ពុជាបានបរាជ័យ៖ « ភាពប្រសើរឡើងរបស់កម្ពុជាជុំវិញលទ្ធផលនៃការអភិវឌ្ឍន៍សុខភាពមនុស្ស និងកំណើនសេដ្ឋកិច្ច កើតមានឡើងគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍មែនទែន។ ក៏ប៉ុន្តែ ទិដ្ឋភាពមួយចំនួននៃកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ នៅតែមិនទាន់បំពេញបាន។ ជាជាងធ្វើឱ្យសម្រេចបាននូវលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដែលមានការប្រកួតប្រជែងប្រកបដោយភាពសេរីពហុបក្សដូចដែលកិច្ចព្រមព្រៀងនេះបានរំពឹងទុកកាលពី៣០ឆ្នាំមុន សព្វថ្ងៃនេះ កម្ពុជានៅតែជួបប្រទះនូវការរឹតត្បិតកាន់តែខ្លាំងឡើងៗ និងការធាក់ថយក្រោយនៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ។ គណបក្សប្រឆាំងធំជាងគេនៅក្នុងប្រទេសនេះ ត្រូវបានរម្លាយចោល ហើយក្រុមមេដឹកនាំរបស់គណបក្សនេះកំពុងប្រឈមនឹងដំណើរការក្តីក្តាំ និងការកាត់ទោសដែលមានលក្ខណៈនយោបាយ។ ក្រុមអ្នកកាសែត សង្គមស៊ីវិល និងពលរដ្ឋដែលរិះគន់គណបក្សកាន់អំណាច ទទួលរងនូវការចោទប្រកាន់ពីបទញុះញង់ និងត្រូវចាប់ដាក់គុក »។
ឧបការីរងរដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសអាមេរិករូបនេះ គូសបញ្ជាក់ថា សហរដ្ឋអាមេរិកនឹងនៅតែបន្តជំរុញឱ្យរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាគោរពសិទ្ធិសេរីភាពជាមូលដ្ឋាន និងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស។ អ្នកស្រីសង្កត់ធ្ងន់ថា សេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិ ការជួបប្រជុំ និងការជ្រើសរើសមេដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ ពិតជាមានសារៈសំខាន់សម្រាប់សន្តិភាព និងវិបុលភាពយូរអង្វែងនៅកម្ពុជា។ អ្នកស្រីព្រមានថា ការធ្វើដំណើរចាកចេញពីគោលការណ៍ទាំងនោះ គឺជាការធ្វើដំណើរចាកចេញពីចក្ខុវិស័យចម្បងរបស់កិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពក្រុងប៉ារីស និងរដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជា។ អ្នកស្រីថា អំណាចនយោបាយពិតប្រាកដត្រូវតែស្ថិតនៅលើពលរដ្ឋកម្ពុជាខ្លួនឯង។ ដូច្នេះហើយអ្នកស្រីថា កិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពក្រុងប៉ារីស និងគោលការណ៍នានាដែលមានចែងនៅក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងនោះ នៅតែមានសារៈសំខាន់នាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ មិនខុសកាលពី ៣០ ឆ្នាំមុននោះឡើយ។
ឆ្លើយតបនឹងការកត់សម្គាល់នេះ ឯកអគ្គរាជទូតកម្ពុជាប្រចាំសហរដ្ឋអាមេរិកលោក ជុំ សុន្ទរី ដែលបានចូលរួមក្នុងកិច្ចពិភាក្សានេះដែរ អះអាងថា លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន បានបង្កើតគំនិតផ្តួចផ្តើមនយោបាយ «ឈ្នះ-ឈ្នះ» ដើម្បីធានាសន្តិភាព និងការបង្រួបបង្រួមជាតិ។ លោកថា ការអនុវត្តនយោបាយឈ្នះ-ឈ្នះ បានបញ្ចប់សង្គ្រាមអូសបន្លាយនៅកម្ពុជា និងនាំមកនូវសន្តិភាពពេញលេញ ឯកភាពជាតិ និងទឹកដីនៅចុងឆ្នាំ១៩៩៨។ លោក ជុំ សុន្ទរី អះអាងថា លំហបរិយាកាសនយោបាយសេរី «នៅតែមាន» នៅកម្ពុជាសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋដែល «គោរពច្បាប់»។ លោកចោទក្រុមអ្នកនយោបាយបក្សប្រឆាំងថា បានបំពានវប្បធម៌សន្ទនា និងប្រើសេរីភាពបញ្ចេញមតិទៅបរិហារកេរ្តិ៍ បង្កាច់បង្ខូច ធ្វើឱ្យបែកបាក់ជាតិ ឬអំពាវនាវឱ្យកងកម្លាំងប្រដាប់អាវុធ និងប៉ូលីសបះបោរប្រឆាំងរដ្ឋាភិបាលជាដើម។ តំណាងកម្ពុជារូបនេះ គូសបញ្ជាក់ថា កម្ពុជាកំពុងស្ថិតនៅលើ «ផ្លូវត្រូវ» ចាប់តាំងពីការបញ្ចប់បេសកកម្មរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ។
យ៉ាងណាក៏ដោយ ការអះអាងនេះមិនត្រូវបានក្រុមអ្នកជំនាញដទៃទៀតយល់ស្របតាមទាំងស្រុងនោះឡើយ។ សាស្ត្រាចារ្យផ្នែកការសិក្សាអំពីកិច្ចការសន្តិភាព និងសន្តិសុខសាកលនៃសាកលវិទ្យាល័យ រ៉ាយអ័រសិន (Ryerson University) នៃប្រទេសកាណាដា បណ្ឌិត ពៅ សូរពង្ស កត់សម្គាល់ថា បើទោះបីជាកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពក្រុងប៉ារីសបាននាំមកជូនកម្ពុជានូវដំណើរវិវឌ្ឍន៍បែបអន្តរកាលបីសំខាន់ៗ គឺពីសង្គ្រាមមកសន្តិភាព ពីរបបផ្តាច់ការមកប្រជាធិបតេយ្យ និងពីភាពក្រីក្រមកវិបុលភាពក៏ដោយ ក៏កម្ពុជានៅតែមិនអាចចាត់ទុកថា ជាប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្សបាននៅឡើយទេ។ លោកថា នយោបាយនៅកម្ពុជានៅតែគ្របដណ្តប់ដោយនយោបាយចាញ់ឈ្នះដើម្បីយករស់តែរៀងៗខ្លួន ខណៈអ្នកនយោបាយខ្មែរនៅតែមិនទុកចិត្តគ្នាក្នុងការស្វែងរកដំណោះស្រាយរួមរបស់ជាតិនៅឡើយ៖ « ក្នុងនាមជាអ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវ ខ្ញុំដឹងថា វាមានន័យយ៉ាងម៉េចនៅពេលដែលយើងនិយាយអំពីលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស។ យើងឃើញមាននូវដំណើរការប្រែប្រួលអន្តរកាលធាក់ថយក្រោយមករកលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យបែបឯកបក្សដោយមានការបោះឆ្នោតដែលគ្មានវត្តមានគណបក្សប្រឆាំងគួរឱ្យទុកចិត្តបានកាលពីការបោះឆ្នោតលើកមុន។ មានការវិវឌ្ឍន៍ផ្នែកសិទ្ធិមនុស្សនៅក្នុងវិស័យមួយចំនួន។ ក៏ប៉ុន្តែ ជារួម សិទ្ធិទាំងនោះមិនត្រូវបានគេការពារឱ្យបានពេញលេញនោះទេ ជាពិសេសពាក់ព័ន្ធនឹងសិទ្ធិនយោបាយ និងសិទ្ធិពលរដ្ឋ។ ការគោរពច្បាប់ ឬនីតិរដ្ឋទៀតសោត ក៏នៅតែមានបញ្ហាខ្លាំងនៅឡើយ »។
បណ្ឌិត ពៅ សូរពង្ស ពន្យល់ថា កិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពក្រុងប៉ារីស បានត្រួសត្រាយផ្លូវឱ្យមាននូវមូលដ្ឋានគ្រឹះដ៏ល្អដែលធ្វើឱ្យភាគីខ្មែរមកពីគ្រប់មជ្ឈដ្ឋានអាចធ្វើការជាមួយគ្នាបាន ពលរដ្ឋអាចកសាងអនាគតមួយប្រសើរសម្រាប់ពួកគេ និងកូនចៅរបស់ពួកគេបាន។ ក៏ប៉ុន្តែ លោកថា មិនមែនជាការងាយស្រួលឡើយក្នុងការសម្រេចបាននូវវត្ថុបំណងនៃកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ ដោយសារនយោបាយនៅកម្ពុជាកំពុងធ្វើឱ្យស្មុគ្រស្មាញដោយនយោបាយរបស់មហាអំណាចក្នុងសាកលលោក និងក្នុងតំបន់។ លោកថា កម្ពុជានឹងមានអនាគតប្រសើរ បើអំណាចអាចត្រូវបានចែករម្លែកសម្រាប់គ្រប់ភាគីពាក់ព័ន្ធ។
ស្រដៀងគ្នានេះ សាស្ត្រាចារ្យមួយរូបទៀត គឺអ្នកស្រី ឃែរ៉ូលីន ហាហ្គេស (Caroline Hughes) ដែលជាព្រឹទ្ធបុរសរងផ្នែកគោលនយោបាយ និងការអនុវត្តនៃសាកលវិទ្យាល័យ ណូត្រឺ ដាម (University of Notre Dame) សហរដ្ឋអាមេរិក កត់សម្គាល់ថា កិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពក្រុងប៉ារីស បាននាំមកនូវការផ្លាស់ប្តូរយ៉ាងខ្លាំងនៅក្នុងនយោបាយ និងសង្គមកម្ពុជា។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកស្រីផ្តល់អំណះអំណាងថា ឱកាសសម្រាប់ការកសាងសន្តិភាព និងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យពិតប្រាកដត្រូវបានធ្វើឱ្យទន់ខ្សោយដោយវិធីសាស្ត្រនៃការអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសដែលអ្នកស្រីថាជាវិធីសាស្ត្របែបជាន់ឈ្លីពលរដ្ឋទន់ខ្សោយ និងបង្កប់ដោយអំពើហិង្សាគួរឱ្យកត់សម្គាល់នៅខាងក្រោយ។ អ្នកស្រីថា សមិទ្ធិផលដែលសម្រេចបានកាលពីពេលអតីតកាលដោយកិច្ចព្រមព្រៀងនេះមានភាពផុយស្រួយនៅឡើយ។ កម្ពុជានៅមានរដ្ឋធម្មនុញ្ញសេរីពហុបក្ស និងដំណើរការបោះឆ្នោត។ ក៏ប៉ុន្តែ ជាក់ស្តែង អ្នកស្រីថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញត្រូវបានអ្នកនយោបាយយកទៅបកស្រាយក្នុងន័យប្រឆាំងនឹងការគោរពសិទ្ធិមនុស្សនិងគោលការណ៍ប្រជាធិបតេយ្យទៅវិញ។ ទន្ទឹមនឹងនោះ អ្នកស្រីថាបើទោះបីជាការបោះឆ្នោតនៅតែត្រូវបានធ្វើឡើង តែការបោះឆ្នោតទាំងនោះធ្វើឡើងតាមរបៀបដើម្បីធានាពីជ័យជម្នះរបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ដើម្បីធ្វើជាឧបករណ៍ផ្តល់ភាពស្របច្បាប់ជាជាងធានាឱ្យមានការទទួលខុសត្រូវនិងការបែងចែកអំណាចពិតប្រាកដ។
ដោយឡែក នាយិការនៃមជ្ឈមណ្ឌលសិទ្ធិមនុស្សកម្ពុជា (CCHR) អ្នកស្រី ចក់ សុភាព ដែលត្រូវបានអញ្ជើញឱ្យចូលរួមធ្វើជាវាគ្មិននៅក្នុងកិច្ចពិភាក្សានោះដែរ បានគូសបញ្ជាក់ថា លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្សមានតែនៅលើក្រដាស។ ខណៈការអនុវត្តជាក់ស្តែង អ្នកស្រីថា កម្ពុជានៅមានពីបញ្ហាប្រឈមចម្បងមួយចំនួនដូចជា កង្វះស្ថាប័នជាតិឯករាជ្យ ប្រព័ន្ធត្រួតពិនិត្យស្ថាប័នរដ្ឋប្រកបដោយតុល្យភាព និងយោធាមិនឯករាជ្យជាដើម។ អ្នកស្រីថា នៅមានកិច្ចការជាច្រើនដែលកម្ពុជាត្រូវធ្វើដើម្បីធានានូវបរិយាកាសប្រកបដោយអំណោយផលដល់ការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយុត្តិធម៌។ អ្នកស្រីអំពាវនាវឱ្យក្រុមមេដឹកនាំនយោបាយនៅកម្ពុជាយកកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពក្រុងប៉ារីសធ្វើជាគំរូដែលខ្មែរគ្រប់ភាគីអាចធ្វើការជាមួយគ្នាបាន និងបញ្ចប់ជម្លោះឆ្ពោះទៅរកការផ្សះផ្សាជាតិឡើងវិញ។
៣០ឆ្នាំក្រោយកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពក្រុងប៉ារីស ក្រុមអ្នកជំនាញឆ្លុះបញ្ចាំងថា កិច្ចព្រមព្រៀងនេះបាននាំមកនូវកេរដំណែលវិជ្ជមាន និងអវិជ្ជមានសម្រាប់កម្ពុជា។ ក៏ប៉ុន្តែ កេរដំណែលអវិជ្ជមាន កំពុងរុញច្រានកម្ពុជាឱ្យវិលមករកស្ថានភាពនៃការគ្រប់គ្រងដោយរបបឯកបក្ស និងបញ្ហាប្រឈមជាច្រើនមិនខុសពីនៅមុនឆ្នាំ១៩៩១នោះឡើយ។ ពួកគេចង់ឃើញសហគមន៍អន្តរជាតិ និងប្រទេសភាគីហត្ថលេខីនៃកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ នៅតែបន្តពិគ្រោះយោបល់ជាមួយកម្ពុជា ធ្វើយ៉ាងណាជំរុញឱ្យអ្នកនយោបាយងាកមករកផ្លូវត្រូវនៃដំណើរការកសាងសន្តិភាពដូចដែលបានគូសវាសដោយកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ កាលពី៣០ឆ្នាំមុន ដើម្បីបញ្ចៀសហានិភ័យនានា ព្រមទាំងភាពងាយរអិលធ្លាក់ចូលក្នុងជម្លោះភូមិសាស្ត្រនយោបាយរបស់មហាអំណាចឡើងវិញ៕
កំណត់ចំណាំចំពោះអ្នកបញ្ចូលមតិនៅក្នុងអត្ថបទនេះ៖ ដើម្បីរក្សាសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ យើងខ្ញុំនឹងផ្សាយតែមតិណា ដែលមិនជេរប្រមាថដល់អ្នកដទៃប៉ុណ្ណោះ។