នៅរាល់ការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រ និងការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សាឃុំសង្កាត់ម្តងៗ តែងមានប្រជាពលរដ្ឋមួយចំនួនសម្ដែងក្តីព្រួយបារម្ភអំពីអាថ៌កំបាំងនៃសន្លឹកឆ្នោតរបស់ពួកគាត់។ ពួកគាត់សង្ស័យថា អាជ្ញាធរមូលដ្ឋានមានមធ្យោបាយដើម្បីដឹងថា អ្នកបោះឆ្នោតណាបោះឆ្នោតអោយគណបក្សនយោបាយណាមួយ។ ទស្សនៈបែបនេះ បណ្ដាលអោយមានការបោះឆ្នោតផ្ទុយពីឆន្ទៈរបស់ខ្លួន ពីព្រោះតែបារម្ភអំពីសន្តិសុខផ្ទាល់ខ្លួន។
លោក យន់ ថុល ពលរដ្ឋរស់នៅខេត្តកំពង់ចាម មានប្រសាសន៍ថា ចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៩៣ មក លោកតែងទៅបោះឆ្នោត។ លោកថា លោកគ្មានការភ័យព្រួយទេពេលចូលទៅបោះឆ្នោតនៅក្នុងការិយាល័យបោះឆ្នោត ដោយសារលោកមានជំនឿថា គ្មាននរណាអាចមើលឃើញលោកបោះឆ្នោតអោយគណបក្សណានោះទេ ពីព្រោះបន្ទប់បាំងជិត។ ប៉ុន្តែ អ្វីដែលលោកបារម្ភនោះ គឺសន្លឹកឆ្នោតត្រូវបានគេគូសដៅទុក ដែលអាចសម្គាល់បានថា អ្នកណាបោះឆ្នោតអោយគណបក្សណា៖ «ខ្លាចគេចំណាំតាមសន្លឹក ចេះតែបារម្ភដែរ បារម្ភខ្លាចគេយកទៅរាប់ដូចថាតាមសន្លឹកប័ណ្ណហ្នឹង ដូចថាគេគូសចំណាំនៅលើអីមួយចឹង ខ្លាចចំឈ្មោះយើងអ៊ីចឹងណា គ្រាន់តែប៉ុណ្ណឹង ប៉ុន្តែបើគេនៅក្បែរមិនអាចធ្វើអីយើងទេ»។
នៅកម្ពុជា ស្ថាប័នកំពូលដែលធានាអោយមានការបោះឆ្នោតប្រព្រឹត្តទៅដោយត្រឹមត្រូវ ស្របតាមច្បាប់បោះឆ្នោតនោះ គឺគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត (គ.ជ.ប)។
អគ្គលេខាធិការនៃ គ.ជ.ប លោក ទេព នីថា មានប្រសាសន៍ធានាអះអាងថា ការបោះឆ្នោតនៅកម្ពុជា ពិតជាអាចធានាបាននូវភាពសម្ងាត់របស់អ្នកបោះឆ្នោត៖ «ការសម្ងាត់នៃការបោះឆ្នោតនេះ គឺមិនមែនគ្រាន់តែកំណត់ក្នុងច្បាប់ទេ ប៉ុន្តែយើងត្រូវតែចាត់ចែងឲ្យមាននីតិវិធីក្នុងការអនុវត្តហ្នឹងឲ្យបានធានានូវការសម្ងាត់នេះ។ ក្នុងនោះ យើងការពារការសម្ងាត់នៃការបោះឆ្នោតនោះ គឺទី១ គឺយើងមិនឲ្យអ្នកណាសួរអ្នកបោះឆ្នោតណាម្នាក់ថាគាត់បោះឆ្នោតឲ្យអ្នកណានោះទេ។ ហើយទី២ ក៏យើងសុំឲ្យអ្នកបោះឆ្នោតហ្នឹងមិននិយាយពីអ្វីដែលថាគាត់សម្រេចចិត្តបោះឆ្នោតឲ្យអ្នកណាទេ ទោះបីមុនការបោះឆ្នោតក្ដី ក្រោយពេលបោះឆ្នោតក្ដី។ ទី៣ ក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្ដែងនេះ គឺការគូសសន្លឹកឆ្នោត។ ទី១ គឺយើងមានបន្ទប់សម្ងាត់ក្នុងការគូសសន្លឹកឆ្នោតនេះដែលមិនអាចអ្នកមើលឃើញទេ ហើយការរៀបចំបន្ទប់សម្ងាត់នេះ គឺយើងមានរបាំងអី ហើយការចូលទៅបន្ទប់សម្ងាត់នេះ គឺមានខណ្ឌចែកៗពីគ្នា ដែលមិនអាចអ្នកណាម្នាក់មើលអ្នកណាបាន ហើយពេលចេញពីបោះឆ្នោតវិញ គឺយើងឲ្យគាត់បត់សន្លឹកឆ្នោតហ្នឹងដោយដាក់កន្លែងគាត់គូសហ្នឹងនៅខាងក្នុង ហើយមើលពីក្រៅបានតែត្រាសម្ងាត់ដែលបោះលើសន្លឹកឆ្នោតទេ បន្ទាប់មកគាត់យកទៅដាក់ក្នុងហិបឆ្នោត»។
ប្រទេសកម្ពុជា ប្រកាន់យកលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស ដែលមានន័យថា កម្ពុជា ជ្រើសរើសយករបបនយោបាយមួយយកប្រជាពលរដ្ឋជាធំ ដែលមានគណបក្សនយោបាយច្រើនជាងមួយ។ តំណាងរាស្ត្រជាអ្នកតំណាងអោយសំឡេងពលរដ្ឋនៅក្នុងរដ្ឋសភា។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញចែងថា តំណាងរាស្ត្រត្រូវមានយ៉ាងតិចចំនួន ១២០រូប ដែលជាអ្នកធ្វើសេចក្តីសម្រេចចិត្តជំនួសអោយប្រជាពលរដ្ឋ។ លក្ខណៈពិសេសមួយទៀត គឺថា អ្នកតំណាងរាស្ត្រម្នាក់ៗមិនមែនត្រឹមតែតំណាងអោយពលរដ្ឋនៅក្នុងមណ្ឌលបោះឆ្នោតរបស់ខ្លួនប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែក៏តំណាងអោយប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជា ទូទាំងប្រទេសទាំងមូល។ រីឯការមានគណបក្សនយោបាយច្រើនចូលរួមប្រកួតប្រជែងក្នុងការបោះឆ្នោត ប្រៀបបាននឹងសួនផ្កាមួយដែលមានបុប្ផាចម្រុះពណ៌ជាច្រើនប្រភេទ ផ្តល់ជាជម្រើសដល់អ្នកបេះ។
រដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលជាច្បាប់កំពូលរបស់ប្រទេស តម្រូវអោយកម្ពុជា រៀបការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រជារៀងរាល់ ៥ឆ្នាំម្តង។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញក៏បានកំណត់ទៀតថា ការបោះឆ្នោតរៀងរាល់ ៥ឆ្នាំម្តងនេះ ត្រូវធ្វើឡើងជាសកល ដោយសេរី ដោយស្មើភាព ដោយចំពោះ និងតាមវិធីជ្រើសរើសឆ្នោតជាសម្ងាត់។
តើលក្ខខណ្ឌជាគន្លឹះទាំងនេះ ដែលចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញផង និងច្បាប់បោះឆ្នោតផងនោះ មានអត្ថន័យយ៉ាងណាដែរ?
ការបោះឆ្នោតជាសកល មានន័យថា ការបោះឆ្នោតត្រូវធ្វើឡើងទូទាំងប្រទេស មិនមែនធ្វើឡើងតែនៅក្នុងខេត្តណាមួយ ឬតែនៅក្នុងខេត្តមួយចំនួនប៉ុណ្ណោះទេ។ ប្រជាពលរដ្ឋទូទាំងប្រទេសជាអ្នកបោះឆ្នោតជ្រើសរើសគណបក្សដែលខ្លួនស្រឡាញ់។ ខុសគ្នាពីការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងព្រឹទ្ធសភា។ ការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងសមាជិកព្រឹទ្ធសភា គឺជាការបោះឆ្នោតអសកល មានន័យថា មិនមែនប្រជាពលរដ្ឋទេជាអ្នកបោះឆ្នោត ប៉ុន្តែមានតែក្រុមប្រឹក្សាឃុំសង្កាត់ និងសមាជិករដ្ឋសភាប៉ុណ្ណោះ ដែលជាអ្នកបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងសមាជិកព្រឹទ្ធសភា។
ការបោះឆ្នោតដោយសេរី មានន័យថា គឺជាការបោះឆ្នោតដោយគ្មានការបង្ខិតបង្ខំ គ្មានការគំរាមកំហែងតាមរូបភាពបែបណាមួយឡើយ មានន័យថា ពលរដ្ឋកម្ពុជា មានសិទ្ធិបោះឆ្នោតជ្រើសរើសគណបក្សនយោបាយណាដែលខ្លួនពេញចិត្ត។
ការបោះឆ្នោតដោយត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ មានន័យថា គឺជាការបោះឆ្នោតដោយគ្មានការលួចបន្លំ ឬបោកបញ្ឆោត ឬសន្លឹកឆ្នោតមិនបាត់បង់ជាដើម។ គណបក្សនយោបាយចូលរួមទាំងអស់មានសេរីភាពពេញលេញដូចៗគ្នា ក្នុងការឃោសនា ដោយគ្មានការយាយីរំខាន ឬកម្ទេចផ្លាកសញ្ញា និងគ្មានការប្រើប្រាស់ធនធានរដ្ឋ ដើម្បីប្រយោជន៍គណបក្សណាមួយជាដើម។
លោក សុក សំអឿន មេធាវីការពារសិទ្ធិមនុស្សមានប្រសាសន៍ថា ការបោះឆ្នោតប្រកបដោយសេរី និងយុត្តិធម៌ គឺជាការបោះឆ្នោតមួយដែលគ្មានការភ័យខ្លាច និងអ្នកមានសិទ្ធិបោះឆ្នោត មិនត្រូវបាត់សិទ្ធិបោះឆ្នោត៖ «អ្នកដែលមានសិទ្ធិបោះឆ្នោត ត្រូវតែបានទៅបោះឆ្នោត អ្នកដែលគ្មានសិទ្ធិបោះឆ្នោត មិនត្រូវបានទៅបោះឆ្នោតទេ។ គ្មានសិទ្ធិបោះឆ្នោតយ៉ាងម៉េច? ឧទាហរណ៍ថា អ្នកហ្នឹងអនីតិជនសោះ អត់សមមានសញ្ជាតិជាខ្មែរសោះ បែរជាបានទៅបោះឆ្នោតបាន បើសិនជាក្នុងករណីបែបហ្នឹង គឺមានន័យថា អ្នកដែលអត់មានសិទ្ធិបោះឆ្នោត បែរទៅជាបានបោះឆ្នោត ដូច្នេះម៉េចគេហៅថាយុត្តិធម៌កើត»។
ការបោះឆ្នោតដោយស្មើភាព មានន័យថា អ្នកមានសិទ្ធិបោះឆ្នោតម្នាក់ៗ មានសិទ្ធិបោះឆ្នោតអោយគណបក្សតែមួយគត់ គ្មាននរណាម្នាក់ ទោះជានាយករដ្ឋមន្ត្រី តំណាងរាស្ត្រ អ្នកមានអ្នកក្រ ឬអ្នកក្រុង អ្នកជនបទក្តី មានសិទ្ធិបោះឆ្នោតលើសពីម្តងបានឡើយ។ លើសពីនេះទៀត ការបោះឆ្នោតដោយស្មើភាព ក៏អាចមានន័យថា គណបក្សនយោបាយទាំងអស់មានមធ្យោបាយស្មើគ្នាក្នុងការប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធឃោសនារបស់រដ្ឋ ក្នុងពេលយុទ្ធនាការឃោសនារកសំឡេងឆ្នោត។ ប្រភពថវិកាសម្រាប់ចំណាយលើការឃោសនាទៀតសោត ត្រូវតែស្ថិតក្រោមការកំណត់នៃច្បាប់សមស្របមួយ មិនអោយគណបក្សណាមួយទទួលបានប្រាក់ជំនួយពីប្រភពនានា តាមតែអំពើចិត្តនោះទេ។
អំពីការបោះឆ្នោតដោយចំពោះវិញ មានន័យថា អ្នកមានសិទ្ធិបោះឆ្នោតទាំងអស់ទូទាំងប្រទេស ត្រូវតែទៅបោះឆ្នោតដោយខ្លួនឯងនៅការិយាល័យបោះឆ្នោត នៅថ្ងៃតែមួយតាមការកំណត់នៃច្បាប់។ លោកអ្នកមិនអាចប្រគល់ ឬផ្ទេរសិទ្ធិអោយជនណាម្នាក់ទៅបោះឆ្នោតជំនួសខ្លួននោះទេ។ ប្រសិនបើអ្នកមានសិទ្ធិបោះឆ្នោតម្នាក់ មិនអាចទៅបោះឆ្នោតបាន មានន័យថា គាត់បោះបង់សិទ្ធិបោះឆ្នោតរបស់គាត់ក្នុងអាណត្តិនេះ ហើយប្រាំឆ្នាំក្រោយទើបមានសិទ្ធិពិសេសនេះម្តងទៀត។
លក្ខខណ្ឌពិសេសចុងក្រោយគេដែលរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងច្បាប់បោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រតម្រូវអោយមាននោះ គឺការបោះឆ្នោតត្រូវតែធ្វើឡើងតាមវិធីជ្រើសរើសឆ្នោតដោយសម្ងាត់។
តាមវិធីជ្រើសរើសឆ្នោតដោយសម្ងាត់ មានន័យថា គណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត ត្រូវតែបង្កលក្ខណៈ និងធានាអោយមានការបោះឆ្នោតដោយសម្ងាត់។ វាជាការទទួលខុសត្រូវរបស់ គ.ជ.ប ក្នុងការរៀបចំការិយាល័យបោះឆ្នោតអោយមានបន្ទប់សម្ងាត់ ក្នុងលក្ខណៈមួយដែលធ្វើអោយពលរដ្ឋអ្នកបោះឆ្នោតជឿជាក់បានថា ការចូលទៅបោះឆ្នោតរបស់ពួកគេគ្មានអ្នកណាអាចដឹងថា បោះអោយគណបក្សណាឡើយ។
លោក ទេព នីថា អគ្គលេខាធិការ គ.ជ.ប គូសបញ្ជាក់ថា ជាការពិតណាស់ គ្មានអ្នកណាអាចដឹងបានថា អ្នកបោះឆ្នោតណាម្នាក់បោះឆ្នោតអោយគណបក្សណានោះទេ៖ «គ្មានអ្នកណាដឹងថាគាត់បោះឆ្នោតឲ្យអ្នកណាទេ។ ការបារម្ភរបស់គាត់ហ្នឹងតែងតែមានហើយ តែបើយើងពិនិត្យមើលនីតិវិធីទាំងអស់ហ្នឹង មិនអាចអ្នកណាដឹងថាគាត់បោះឆ្នោតអ្នកណាទេ។ ហើយតាមពិសោធនៅក្នុងប្រទេសយើងកន្លងមកនេះ ក៏ពុំដែលមានបញ្ហាអីថាអ្នកណាបោះឆ្នោតឲ្យអ្នកណាត្រូវបានទទួលការសងសឹកអី គឺគ្មានទេ។ អ៊ីចឹងទេ គឺអាចថាពលរដ្ឋយើង គឺមានសិទ្ធិក្នុងការសម្រេចចិត្តបោះឆ្នោត ហើយរក្សាបានការសម្ងាត់របស់ខ្លួនហ្នឹងល្អណាស់ តាំងពីការបោះឆ្នោត»។
ទាក់ទងនឹងសិទ្ធិរបស់ពលរដ្ឋក្នុងការទទួលបាននូវការបោះឆ្នោតដោយសម្ងាត់វិញ លោកស្រីវេជ្ជបណ្ឌិត ពុង ឈីវកេក ប្រធានអង្គការសិទ្ធិមនុស្សលីកាដូ (Licadho) បានបញ្ជាក់អះអាងថា នៅក្នុងបន្ទប់បោះឆ្នោត ភាពអាថ៌កំបាំងនៃការគូសលើសន្លឹកឆ្នោតជ្រើសរើសយកគណបក្សណាមួយនោះ ប្រាកដជាគ្មានជនណាអាចមើលឃើញឡើយ។
លោកស្រីវេជ្ជបណ្ឌិត ពុង ឈីវកេក៖ «បោះឆ្នោតជាការសម្ងាត់។ សម្ងាត់មានន័យថា បងប្អូនទៅគូសហ្នឹងអត់មាននរណាឃើញទេបងប្អូន អត់មានប្រដាប់ថតរូបពីណាមក អត់មានពីលើមេឃ ឬក៏ប្រដាប់ថតរូបនៅកន្លែងណាដែលធ្វើឲ្យបងប្អូនគួរភិតភ័យអីទេ បងប្អូនយកសន្លឹកឆ្នោតហ្នឹងទៅ គិតម៉ាភ្លែតទៅ ឬក៏គិតមុនទៅហើយ ហើយគូសទៅធ្វើម៉េចគូសឲ្យចំប្រអប់ហ្នឹងទៅ កុំគូសក្រៅប្រអប់។ ស្រឡាញ់គណបក្សណាបងប្អូនគូសទៅ គូសដោយសេរី។ ខ្ញុំហ៊ានជម្រាបជូនថា អត់មានអ្នកណាអាចមើលពីណាមកឃើញ អត់មានភ្នែកណាដែលអាចឆ្លុះមើលប្រអប់ដែលគេបិទពីមុខហ្នឹងអត់បានទេបងប្អូន អ៊ីចឹងបងប្អូនកុំភិតភ័យអី។ ហើយនីតិវិធី មិនឲ្យមេភូមិ ឬមេឃុំទៅឈរជិត ធ្វើឲ្យប្រជាពលរដ្ឋភិតភ័យទេ មិនត្រូវទេ គឺខុសនីតិវិធី»។
ច្បាប់បោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រ មាត្រា១២៤ថ្មី ចែងថា ត្រូវលុបឈ្មោះចេញពីបញ្ជីបោះឆ្នោត លុបបេក្ខភាពរបស់សាមីខ្លួន ឬលុបបេក្ខភាពឈរឈ្មោះបោះឆ្នោតរបស់គណបក្សនយោបាយ ដោយគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត ឬត្រូវផ្ដន្ទាទោសពិន័យជាប្រាក់ពី ប្រាំលានរៀល (៥.០០០.០០០រៀល) ទៅ ម្ភៃប្រាំលានរៀល (២៥.០០០.០០០រៀល) ឬទទួលទោសពិន័យទាំងពីរ ដោយពុំទាន់គិតដល់ទោសព្រហ្មទណ្ឌផ្សេងទៀត ចំពោះជនណា និងគណបក្សនយោបាយណាដែលប្រើកម្លាំង ឬហិង្សា ឬបំភិតបំភ័យប្រើពាក្យសម្ដីប្រមាថមើលងាយ ធ្វើអោយមានការភ័យខ្លាច ការភាន់ច្រឡំ ធ្វើអោយច្របូកច្របល់បាត់ទំនុកចិត្តលើការសម្ងាត់នៃការបោះឆ្នោត៕
កំណត់ចំណាំចំពោះអ្នកបញ្ចូលមតិនៅក្នុងអត្ថបទនេះ៖
ដើម្បីរក្សាសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ យើងខ្ញុំនឹងផ្សាយតែមតិណា ដែលមិនជេរប្រមាថដល់អ្នកដទៃប៉ុណ្ណោះ។