ជាអតីតមហាអំណាចនៅតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ កម្ពុជាត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ថា ជាប្រទេសដែលមានមត៌កតន្ត្រីសម្បូរបែបប្រកបដោយទម្រង់ប្លែកៗគ្នា។ តឹកតាងដែលអាចឱ្យគេនិយាយបានដូចនេះ គឺចម្លាក់នៅតាមប្រាសាទបុរាណនានា ដែលបានបង្ហាញពីឧបករណ៍តន្ត្រីជាច្រើនប្រភេទ។
តើឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរមានប៉ុន្មានក្រុម? តើអ្វីខ្លះជាបញ្ហាប្រឈម និងដំណោះស្រាយដើម្បីថែរក្សាឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរឱ្យបានគង់វង្ស?
ការសិក្សាស្រាវជ្រាវរបស់អ្នកជំនាញមួយចំនួនបញ្ជាក់ថា ឧបករណ៍តន្ត្រីរបស់ខ្មែរភាគច្រើនចាប់បដិសន្ធិឡើងដោយសារអំណោយផលពីធម្មជាតិដែលនៅជុំវិញខ្លួនផ្តល់ឱ្យ។ ឧបករណ៍តន្ត្រីដ៏សំបូរបែបបន្សល់ទុកពីបុរាណមកនោះ អាចប្រឈមនឹងការបាត់បង់ ដែលក្មេងៗជំនាន់ក្រោយនឹងមិនបានស្គាល់អស់ឡើយ។
អ្នកស្រាវជ្រាវបានយល់ស្របគ្នាថា ឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរចែកចេញជា ៤ក្រុម គឺឧបករណ៍ខ្សែឧបករណ៍ផ្លុំ ឧបករណ៍គោះ ដំ និងឧបករណ៍ដទៃទៀត។ ជាអកុសល ឧបករណ៍ខ្លះត្រូវបានបាត់បង់ និងខ្លះទៀតកំពុងប្រឈមនឹងការបាត់បង់ ដោយសារកត្តា ៣យ៉ាង គឺកត្តាសង្គ្រាមរ៉ាំរ៉ៃ កង្វះខាតទ្រឹស្ដីភ្លេង និងកង្វះខាតអក្សរភ្លេង។
ស្ថិតក្នុងវ័យ ៦៩ឆ្នាំ ដែលរាងកាយចាប់ផ្ដើមថមថយកម្លាំងទៅហើយនោះ អ្នកស្រី កែវ ណារ៉ុំ ជាអ្នកស្រាវជ្រាវអំពីវប្បធម៌ អរិយធម៌ និងមត៌កតន្ត្រីខ្មែរ បានបញ្ជាក់ថា ឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរខ្លះមានការពេញនិយមខ្លាំងក្នុងសម័យមុន និងនៅស្ថិតស្ថេររហូតដល់សតវត្សទី២០ ពិសេសក្នុងអំឡុងទសវត្ស ១៩៦០។ ប៉ុន្តែបានបាត់បង់ទៅវិញ នៅសតវត្សទី២១ និងមានខ្លះបានរត់ទៅជ្រកកោនក្នុងសហគមន៍ជនជាតិភាគតិច។
អ្នកស្រី កែវ ណារ៉ុំ៖ «ឥឡូវវាគ្រាន់តែដូចថា វាអត់ទាន់ឃើញថា ដើរដល់ឆ្ងាយហើយទេណា ប៉ុន្តែវានៅក្នុងរបត់មួយដែលនៅនឹង។ នឹងហ្នឹង នឹងចំពោះឧបករណ៍មួយចំនួនទេ បើយើងនិយាយពីអតីតកាល យើងបានបាត់បង់ច្រើនណាស់»។
សៀវភៅ “តន្ត្រីនៅប្រទេសខ្មែរ” របស់អ្នកស្រី កែវ ណារ៉ុំ បោះពុម្ពឆ្នាំ២០១១ កត់ត្រាថា ឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរខ្លះបានរីកសាយភាយទៅតាមបណ្ដាប្រទេសមួយចំនួននៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ និងបានក្លាយជាឧបករណ៍ពេញនិយមនៅប្រទេសទាំងនោះទៀតផង។ ជាសក្ខីកម្ម ឧបករណ៍ "គែន" ហាក់បានឃ្លាតឆ្ងាយពីប្រជាជនខ្មែរភាគច្រើន រហូតដល់មានអ្នកខ្លះយល់ច្រឡំថា ឧបករណ៍ "គែន" មិនមែនជាមត៌កបន្សល់ពីបុព្វបុរសខ្មែរ ដោយសារគេឃើញគែនជាទីពេញនិយមរបស់ជនជាតិឡាវ។
ឧបករណ៍មួយទៀត គឺឧបករណ៍ខ្សែមួយ ដែលគេនិយមហៅថា "ខ្សែដៀវ" តាមលំអានភាសាថៃ ដែលតាមការពិតឧបករណ៍ខ្សែមួយនេះ ត្រូវបានអ្នកស្រាវជ្រាវប្រទះឃើញនៅលើចម្លាក់ផ្ដែរ ដាក់តាំងនៅសារមន្ទីរជាតិក្រុងភ្នំពេញ ក្នុងរចនាបថសម្បូណ៌ព្រៃគុក សតវត្សទី៧ មកម្ល៉េះ។
អគ្គនាយករងនៃអគ្គនាយកដ្ឋានបច្ចេកទេសវប្បធម៌នៃក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ និងជាសាស្ត្រាចារ្យតន្ត្រីបុរាណខ្មែរ លោក យន់ ធារ៉ា បានមានប្រសាសន៍ថា ឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរដែលនៅរក្សាអត្ថិភាពរបស់ខ្លួនបាន ច្រើនតែជាឧបករណ៍ដែលជាប់ទាក់ទងនឹងពិធីបុណ្យសាសនា និងប្រពៃណី ហើយឧបករណ៍ណាដែលមិនត្រូវបានប្រគំក្នុងពិធីអាចនឹងត្រូវបាត់បង់។
លោកបានសង្កត់ធ្ងន់ថា ការហូរចូលយ៉ាងគំហុកនៃតន្ត្រីបរទេស ក៏ជាផ្នែកមួយនៃការគំរាមកំហែងដល់ឧបករណ៍តន្ត្រីបុរាណខ្មែរដែរ៖ «យុវជនខ្មែរយើងមួយចំនួន ខ្ញុំនិយាយតែមួយចំនួន មិននិយាយទូទៅទេ ខ្លះចម្លងគេទាំងស្រុង ដោយសារយល់ឃើញថា ឱ្យតែរបស់ខ្មែរ អ្វីដែលនៅស្រុកខ្មែរសុទ្ធតែមិនល្អ មិនកើត។ អ្វីដែលមកពីបរទេសសុទ្ធតែល្អ សុទ្ធតែទំនើប សុទ្ធតែត្រឹមត្រូវ។ នេះជាទស្សនៈខុសឆ្គងមួយហើយ»។
ឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរ ១៥០ប្រភេទ ត្រូវបានចងក្រងក្នុងសៀវភៅ "តន្ត្រីនៅប្រទេសខ្មែរ" របស់អ្នកស្រី កែវ ណារ៉ុំ។ ក្នុងការតាក់តែងសៀវភៅនេះ អ្នកស្រី កែវ ណារ៉ុំ បានចំណាយពេលជាង ២០ឆ្នាំ ទើបរួចរាល់ និងអាចចេញផ្សាយបាន។ ឧបករណ៍ដែលត្រូវបានស្រាវជ្រាវហើយនេះ ចែកចេញជាបួនក្រុម។
ក្រុមទី១ គឺឧបករណ៍ខ្សែដែលប្រើខ្សែសម្រាប់សម្ដែង ដោយការកូតនឹងឆាក មានដូចជាពពួកទ្រ។ ឯពពួកខ្លះទៀត គេសម្ដែងដោយម្រាមដៃកេះដេញដោយផ្ទាល់ ឬខ្លះប្រើក្រចកមកជំនួយ ពិសេសគឺពពួកចាប៉ី។ ឧបករណ៍ខ្សែមានជាអាទិ៍៖ ខ្សែមួយ ឬខ្សែដៀវ ទ្រខ្មែរ មិម ប្រ៊័ក កាណី ទ្រដួង ទ្រអ៊ូ ទ្រធំ ទ្រធុង ចាប៉ីដងវែង ចាប៉ីដងខ្លី ប្រក ចាប៉ីធាងត្នោត ចាប៉ីធុង ចាប៉ីលលាដ៍ដូង ចាប៉ីឃ្លោក តាខេ ឃឹម ហ្គងរីង អន្ទោក និង ប៊ុងអំប៊ូង។
ក្រុមទី២ គឺឧបករណ៍ផ្លុំដែលប្រើដង្ហើមផ្លុំដោយមាត់។ ក្នុងចំណោមឧបករណ៍ផ្លុំដ៏ច្រើននេះ មានឧបករណ៍ខ្លះប្រើកម្លាំងខ្លាំង ដូចជាស្រឡៃ និងឧបករណ៍ស្នែង។ ឯឧបករណ៍ខ្លះទៀតមិនសូវប្រើកម្លាំងខ្លាំងទេ មានដូចជាឧបករណ៍ខ្លុយដែលច្រើនធ្វើពីឫស្សី។ ឧបករណ៍ផ្លុំមានដូចជា៖ ខ្លុយ ន្ហូម ស្រឡៃពិណពាទ្យ ស្រឡៃជ័យ ស្រឡៃត្រៃលក្ខណ៍ ប៉ីបបុស ប៉ីពក ប៉ីអ៊ូ ស្នែង ស្នែងទ័ព ស្នែងជ័យ ស្លឹក ខ្យងស័ង្ខ គែន ភ្លយ ហេតហូត អង្កួច អង្កួចដែក អង្កួចអន្ទោក អង្កួចខ្សែ និងកញ្ចែ។
ក្រុមទី៣ គឺឧបករណ៍គោះដំដែលអាចលេចចេញសូរសៀងជាបែបបទ មានដូចជាពពួករនាត និងគង។ ម្យ៉ាងទៀតមានឧបករណ៍ខ្លះសម្រាប់លេងកំដរជាចង្វាក់ មានពពួកស្គរ ឆាបឈិងជាដើម។
ឧបករណ៍គោះដំមានជាអាទិ៍៖ រនាតឯក រនាតដែក រនាតធុង រនាតធុងធំ រនាតថោង គងវង់ ពាទ្យគង គងម៉ង់ គងឈ្មោល គងញី ស្គរមហោរធឹក ស្គរភ្លៀង ស្គរធំ (ពិណពាទ្យ) ស្គរឡុក ស្គរធំ (បាសាក់) សម្ភោរ ស្គរដៃ ស្គថូន ស្គររមនា ស្គរភេរី ស្គរយីកេ ស្គរឆៃយ៉ាំ ពាទ្យម៉ាង ស្គរឈ្នះ ស្គរភ្លោះ ស្គរព្រៃ ស្គរប៉ុយ ឃ្មោះ រគាំង ឆាប ឈិង ប៉ាន់ ចង្ក្រង់ កណ្ដឹង ជួង ដំបែ ក្រាប់ពពាយចាប់ ក្រាប់ជ្រលួញ ក្រាប់ផ្កាគគីរ ក្រាប់ពពាយស្រប ក្រាប់មូល ក្រាប់ផ្លិត ក្រាប់ចាម ក្រាប់កន្ទាំមីង ក្រាប់រលាស់ ក្រាប់ប៉ក់ ក្រាប់ត្រណោក ក្រាប់លលាដ៍ដូង ពីងពាំង ក្រពះទះ និងក្រពះដៃ។
ចំណែកឧបករណ៍មួយចំនួនទៀតដែលជនជាតិខ្មែរនិយមលេងដែរនោះ រួមមាន៖ ឯក កណ្ដឹងខ្យង កណ្ដឹងក្ដាម កណ្ដឹងឫស្សី ក្រពះទាញ ត្រដោកកង្ហារ ត្រដោកធុង កន្ត្រែរ៉ែ វូរវៃ វូគ្រវី កាំភ្លើងធាងចេក កញ្ចែដីឥដ្ឋ ខ្លុយដីឥដ្ឋ ខ្លុយតង្កៀបក្ដាម ប៉ីធាងល្ហុង ប៉ីស្លឹក ប៉ីជញ្ជ្រាំងស្រូវ ប៉េវ ត្រដោកគោ ត្រដោកក្របី ត្រដោកឈ្មោល ត្រដោកសេះ ត្រដោកព្យួរ និងត្រដោកទូក។
ទោះបីជាមានចំនួនឧបករណ៍ភ្លេងច្រើនប្រភេទបែបនេះក៏ដោយ ក៏ប្រជាជនខ្មែរហាក់មិនសូវស្គាល់ ឬបានស្តាប់សូរសៀងឧបករណ៍ទាំងនេះឡើយ។ នេះមិនមែនមានន័យថា ប្រជាជនខ្មែរព្រងើយកន្តើយចំពោះឧបករណ៍តន្ត្រីរបស់ខ្លួននោះទេ ប៉ុន្តែវាហាក់ជាលទ្ធផលនៃកង្វះខាតការផ្សព្វផ្សាយទៅវិញ។ ឧទាហរណ៍មួយដែលអាចបញ្ជាក់បានថា ជនជាតិខ្មែរនឹងមិនបោះបង់ចោលឧបករណ៍ភ្លេងរបស់ខ្លួននោះ គឺចំណាប់អារម្មណ៍របស់យុវជនក្នុងការហាត់រៀនឧបករណ៍ភ្លេងខ្មែរ និងចូលរួមការតាំងពិព័រណ៍ឧបករណ៍ភ្លេងខ្មែរ។
កាលពីថ្ងៃទី១១ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៥ កន្លងទៅ មានយុវជនមួយក្រុមឈ្មោះ "យុវជនភូមិបុរាណ" បានសហការគ្នាជាមួយអង្គការសិល្បៈខ្មែរអមតៈ បង្កើតជាការតាំងពិព័រណ៍ក្រៅផ្លូវការមួយ ហៅថា "ពិព័រណ៍វប្បធម៌ភ្លេងខ្មែរ" ដែលជាផ្នែកមួយនៃពិធីបុណ្យ ថាណាបាតាក់ (Tanabata) របស់ជនជាតិជប៉ុន។ ពិព័រណ៍ក្រៅផ្លូវការដែលមានដាក់តាំងឧបករណ៍ភ្លេងមិនដល់ ១០មុខផងនោះ អាចទាក់ទាញចិត្តមនុស្សវ័យក្មេងមកទស្សនាបានប្រហែល ៤០០នាក់។ យុវជនទាំងនោះបានបង្ហាញពីអារម្មណ៍ផ្សេងៗពីគ្នាទាក់ទងនឹងឧបករណ៍ភ្លេងបុរាណខ្មែរ។
សំឡេងយុវជនច្រើនគ្នា៖ «បងខ្ញុំយល់ថា ឧបករណ៍ភ្លេងខ្មែររបស់យើងមានសំឡេងពីរោះ លន្លង់លន្លោច ហើយធ្វើឱ្យអ្នកដែលស្តាប់ទៅមានអារម្មណ៍បាត់នូវទុក្ខកង្វល់។ ខ្ញុំគិតថា ភ្លេងខ្មែរ គឺជាឧបករណ៍ភ្លេងបុរាណដែលបុព្វបុរសខ្មែរយើងបានបន្សល់ទុកមកតាំងពីបុរាណកាល អ៊ីចឹងនេះជាលើកទីមួយហើយ ដែលខ្ញុំបានមករៀន ប៉ុន្តែអត់ទាន់បានលេងទេ។ រាល់ដងខ្ញុំភាគច្រើនទៅលេងអ៊ីចឹង អត់មានគ្រូអត់មានអីណែនាំ ប៉ុន្តែមកទីនេះមានគ្រូមានអីណែនាំ អ៊ីចឹងខ្ញុំគិតថា ពិសេសមែនទែន ទើបខ្ញុំមកចូលរួម។ ខ្ញុំចូលចិត្តឧបករណ៍ភ្លេងខ្មែរ ហើយមានអារម្មណ៍ថា ជាកូនខ្មែរមួយអ៊ីចឹងគួរតែចេះឧបករណ៍ភ្លេងណាមួយដែលនៅក្នុងចំណោមហ្នឹង។ មានសំណូមពរមួយ គឺសូមឱ្យយុវជនខ្មែររបស់យើងជួយថែរក្សាវប្បធម៌ មិនមែនតែភ្លេងទេ មានសិល្បៈជាច្រើនទម្រង់ដែលខ្មែរយើងមាន ហើយយើងអត់ដឹង»។
ទាក់ទងនឹងការផ្សព្វផ្សាយ លោក យន់ ធារ៉ា បានបញ្ជាក់ថា បច្ចុប្បន្ននេះមានស្ថានីយទូរទស្សន៍តែពីរប៉ុណ្ណោះ ដែលមានកម្មវិធីផ្សព្វផ្សាយអំពីតន្ត្រីខ្មែរ គឺទូរទស្សន៍ជាតិកម្ពុជា និងទូរទស្សន៍បាយ័ន ហើយការផ្សាយទៀតសោតក៏មិនបានច្រើនម៉ោងដែរ។ លោកបញ្ជាក់ថា ការមានទូរទស្សន៍ផ្ទាល់ខ្លួនមួយសម្រាប់ក្រសួងវប្បធម៌ ដើម្បីផ្សព្វផ្សាយ និងលើកស្ទួយវិស័យសិល្បៈវប្បធម៌ជាតិ គឺជារឿងមួយដ៏សំខាន់។
ការថែរក្សាឧបករណ៍តន្ត្រីបុរាណខ្មែរឱ្យគង់វង្សទៅថ្ងៃអនាគត មិនមែនត្រឹមតែជាកិច្ចការដែលត្រូវអនុវត្តចំពោះតែឧបករណ៍នោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងជាការយកចិត្តទុកដាក់ជួយជ្រោមជ្រែង និងទំនុកបម្រុងដល់អ្នកធ្វើការពាក់ព័ន្ធនឹងឧបករណ៍ទាំងនោះ ដែលមានដូចជា តន្ត្រីករ និងអ្នកស្រាវជ្រាវ។
អ្នកស្រី កែវ ណារ៉ុំ ដែលបានចំណាយពេលស្ទើរពេញមួយជីវិតក្នុងការសិក្សាស្រាវជ្រាវអំពីវប្បធម៌ អរិយធម៌ និងតន្ត្រីខ្មែរ បានមានប្រសាសន៍ដោយទឹកមុខស្មើ និងដោយសំឡេងតិចៗថា រាល់ការចងក្រងសៀវភៅ អ្នកស្រីពឹងផ្អែកលើថវិកាផ្ទាល់ខ្លួនដែលបានមកពីប្រាក់សោធននិវត្តន៍ក្នុងតួនាទីជាសមាជិកគណៈកម្មការវិចិត្រសិល្បៈនៃគណៈកម្មការភាសាជាតិនៃទីស្ដីការគណៈរដ្ឋមន្ត្រី បូករួមជាមួយនឹងប្រាក់គម្រោងផ្សេងៗ។ អ្នកស្រីធ្លាប់ទទួលបានប្រាក់គម្រោងពីមូលនិធិតូយូតា (Toyota) របស់ជប៉ុន ក្នុងការសិក្សាស្រាវជ្រាវអំពីឧបករណ៍តន្ត្រីខ្មែរ ប៉ុន្តែគម្រោងនេះត្រូវបានបញ្ចប់ត្រឹមឆ្នាំ២០១២ ហើយមកទល់នឹងពេលនេះ អ្នកស្រីមិនមានលទ្ធភាពក្នុងការបោះពុម្ពផ្សាយសៀវភៅមួយចំនួនដែលទើបសរសេរចប់នោះទេ។ សៀវភៅទាំងនោះរួមមាន នាដកាសួគ៌ ហោមរោង រតនៈនារី ខ្មែរ សម្លៀកបំពាក់ខ្មែរ និងរបាំបុរាណឡាវ ដែលមួយៗសុទ្ធតែឆ្លងកាត់ការសិក្សាស្រាវជ្រាវលើសពី ១០ឆ្នាំ។
ទាក់ទងនឹងការឧបត្ថម្ភដល់តន្ត្រីករ និងអ្នកស្រាវជ្រាវនេះ លោក យន់ ធារ៉ា បានបញ្ជាក់ថា កញ្ចប់ថវិការបស់ក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ មានកំណត់ មិនអាចឧបត្ថម្ភដោយផ្ទាល់បានទេ។
ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ទាំងអ្នកស្រាវជ្រាវ និងទាំងមន្ត្រីក្រសួងវប្បធម៌ សុទ្ធតែសំណូមពរឱ្យមានការយកចិត្តទុកដាក់ខ្លាំងជាងនេះទៅលើសិល្បៈវប្បធម៌ អរូបិយរបស់ខ្មែរដែលកំពុងប្រឈមនឹងបញ្ហា។
លោក យន់ ធារ៉ា៖ «ប្រាសាទមួយអាចឈរបានយ៉ាងហោចណាស់ក៏ ៥០០ឆ្នាំទៅមុខទៀតដែរ ក៏ប៉ុន្តែផ្នែកអរូបិយនេះ មនុស្សយើងរស់បានតែ ៧០-៧៥ ឆ្នាំ ឬ ៩០ អស់ហើយ។ ដូច្នេះ ៩០ឆ្នាំ បាត់ម្នាក់ៗ ហើយចុះបើគាត់ចាស់ទន្ទឹមគ្នា មុនក្រោយក្នុងរយៈពេល ១០០ឆ្នាំ បាត់អស់ ៤-១០-២០នាក់ តើយើងទៅរកស្តារឯណាទាន់? បើសិនណាអង្គការក្រៅរដ្ឋាភិបាល ឬក៏ថ្នាក់ដឹកនាំគិតគូរពីបញ្ហាហ្នឹង មិនគួរមើលរំលងសិល្បៈអរូបិយហ្នឹងទេ គួរយកចិត្តទុកដាក់បើសិនជាអាចទៅរួច»។
អ្នកស្រី កែវ ណារ៉ុំ៖ «យកអ្នកបច្ចេកទេសមកដាក់ជិតខ្លួន កុំគិតបក្សពួក មុខមាត់ អ្នកនេះ អ្នកនោះ។ យកមកដាក់ជិតទៅ អ្នកបច្ចេកទេសអត់ដែលដើរទៅបង្ហាញមុខទេ»៕
កំណត់ចំណាំចំពោះអ្នកបញ្ចូលមតិនៅក្នុងអត្ថបទនេះ៖
ដើម្បីរក្សាសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ យើងខ្ញុំនឹងផ្សាយតែមតិណា ដែលមិនជេរប្រមាថដល់អ្នកដទៃប៉ុណ្ណោះ។