Дәва қилиш вә тосқунлуқ

Обзорчимиз ху пиң (Hu Ping) әпәнди " дәва қилиш вә тосқунлуқ" дигән темидики мақалисиниң бешидила, йеқинқи бир нәччә йилдин буян хитайниң пайтәхти бейҗиңниң дәвагәрләр йиғилидиған җайға айлинип қалғанлиқини шундақла дәвагәрләрниң сақчилартәрипидин қаттиқ бастуриливатқанлиқини тәсвирләп, өзиниң бу хил әһвалдин бәкму һәйран боливатқанлиқини билдүргән:

"Мана мушундақ һәйвәтлик селинған мәркизи һөкүмәт идарә орунлириниң әтрапиға, сақчилар тошуп кәткән болуп, улар дәвагәрләрниң йолини тосуп, күп-күндүздә уларни уруп, тиллап, тутқун қилип, һәтта сақчи машинисиға селип елип кетип, уларни уруп өлтүрүветидиған әһваллар көз алдимизда йүз бәрмәктә. Адәмни һәйран қалдуридиғини: юқириға әрз сунуш хитай қанунида рухсәт қилинған туруқлуқ немә үчүн, дәвагәрләр бу хил йолсиз тосақларға дуч келиду ? униң үстигә немә үчүн тосқунлуқ қиливатқанларниң һәммиси дигидәк қанун иҗра қилғучи сақчилар болуп, улар дәвагәрләр әрз сунуп кәлгән һөкүмәт идарә- орунлириниң алдидила халиғанчә адәм тутиду? һөкүмәт орунлири болса, бир тәрәптин "хәлқниң юқириға әрз сунуш һоқуқи бар" дәп туруп, йәнә бир тәрәптин дәвагәрләрни бастуруш буйруқлирини чүшүрмәктә. Һәмдә "қандақ бастуруш" дигән мәсилигә кәлгәндә, һөкүмәт көрсиму көрмәскә селип, һәрқайси орунларни пүтүнләй өз мәйлигә қоюп бәрмәктә.

Ишқилип дәвагәрләрни әрз сунуштин тусупла қалалиса, һөкүмәт һәр қандақ вәқә йүз бәргән һаләттиму, көзини пүтүнләй юмивалидиған болди".

"Көп вақитларда, хитайда қанун билән идарә қилиш дегәнлик сот вә сотчи арқилиқ иш беҗириш дегәнлик. Кишиләр арисида җедәл маҗира яки талаш -тартиш болидикән, адвокат тепип, сотқа әрз қилип, сот арқилиқ һәл қилиши керәк. Әгәр, сотчи тәкшүрүп бир яқлиқ қилса, қайтилап әрз сунушму кәтмәйду. Лекин, хитайниң юқирилап әрз сунуш түзүмидә " бирәр мәсилигә дуч кәлгәндә, сотқа әрз қилиш әмәс бәлки хәлқ һөкүмити яки партийә, мәмурий идарә- орунлириға әрз сунуш арқилиқ һәл қилиш керәк" дәп бекитилгән. Шуңа, қанун бойичә көп сандики дәвагәрләр бир тәрәптин сотқа әрз қилип, йәнә бир тәрәптин партийә мәмури һөкүмәт идарә- орунлириға әрз суниду.

Көплигән тәҗрибиләр шуни испатлиғанки: сот сестимиси арқилиқ һәл болмиған бәзи дилолар юқирилап әрз сунуш арқилиқ һәл болған. Бундақ болуштики сәвәп бәкму мурәккәп әмәс, чүнки хитайда, әдлийә қануни мустәқил болмиғанлиқтин йәрлик һөкүмәт орунлиридики һоқоқдарларниң өз алдиға бир хил мунасивәт тори болуп, аҗизларниң сотта утуп чиқалиши бәкму тәскә тохтайду. Мәркизи һөкүмәт орни болса әң юқири дәриҗилик орун болғачқа, бәзидә бираз адил болиду. Лекин уларниң давамлиқ адил болиши мумкин әмәс.

Көп вақитларда, бу хил мустәбит түзүм сестимиси әмәлдарларниң өз- ара бирлишивелип әскилик қилишиға йол ечип бериду. Дәвагәрләр өзиму буни обдан билиду. Лекин, улар амалсиз қалғачқа, қайта - қайтилап юқириға әрзи сунушқа мәҗбури болиду. Әмәлийәттә, уларниң бундақ қилиши пәқәт һөкүмәттин адиллиқ тиләшла болуп қалмай, бәлки җәмийәткә қаттиқ наразилиқ билдүргәнлик. Шуңа улар топ- топ болуп, өзлириниң һәқсизликкә өчраватқанлиқини кийимлиригә йезиш арқилиқ, лозункиларни көтүрүп чиқип, һөкүмәт идарә- орунлириниң алдиға келип шуар товлайду. Мушундақ қилиш арқилиқ өз наразилиқини очуқ -ашкарә ипадиләп, җамаәт пикригә еришип, хәлқараға тәсир көрситиду. Бу ишлардин кейин, хитай һөкүмити шәрмәндә болғанлиқтин, тәби һалда ғәзәплинип, сақчиларни әвәтип, яки сақчиларға йол қоюш арқилиқ дәвагәрләрни вәһшийлик билән бастурушни ойлайду".

Хитай һөкүмити "муқимлиқ һәммидин әла" дәп туруп, өзиниң барлиқ зораванлиқ һәрикәтлирини изчил һалда елип бармақта. Мениң әскәртмәкчи боливатқиним: "муқимлиқ һәммидин әла" дигән бу шуар әмәлийәттә бир қапқан болуп, уни қобул қилиш билән тәң барлиқ һәқ-наһәқ, яхши - яман ишларниң һәммиси астин- үстин болуп кетиду. Димәк бу хил шуар астида, һечқандақ чәклимигә учримайдиған мәнпәтхор һоқоқдарлар муқимлиқни қоғдаш күчи болуп һесаблинип, әзәлдин хорлинип, һәтта өз ой- пикирлирини әркин баян қилалмай келиватқан хәлқ аммиси муқимсиз амилиға айлинип қалиду. Шуңа әркинлик вә адаләтни асас қилмиған муқимлиқни зораванлиқ дәп қараш керәк. Һәрқандақ бир виҗданлиқ адәм бу хил зораван түзүмни қоллаш әмәс бәлки әркинлик вә адаләт үчүн күрәш қилиши керәк". (Меһрибан)