Хитай ташқи ишлар министири ли җавшиңға рәддийә


2006.10.30

Сизләргә мәлум болса керәк, 1971 – йили 10 – айниң 25 – күни, бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң 26 – нөвәтлик омумий қурултийида елинған, 2758 – номурлуқ қарарға асасән, хитай хәлқ җумһурийити, бирләшкән дөләтләр тәшкилатиға әзалиққа қобул қилинған иди. Өткән чаршәнбә күни, хитай ташқи ишлар министири ли җавшиң, хитай хәлқ җумһурийитиниң б д т ға әза болуп киргәнликиниң 35 – йиллиқи мунасивити билән, "хәлқ гезити" дә мәхсус мақалә елан қилди. Униң мақалисидә көрситилишичә, хитай б д т ға әза болуп киргән 35 йилдин буян, хәлқара сияси сәһниләрдә, "қалтис" нәтиҗиләрни қолға кәлтүрүп, инсанийәт дуняси үчүн "зор" төһпиләрни қошқанмиш, хитай һазирға қәдәр 22 түрлүк хәлқаралиқ кишилик һоқуқ әһдинамисиға имза қоюп, хәлқара кишилик һоқуқ саһәсидики мәҗбурийитини толуқ ада қилғанмиш. Мениңчә ли җавшиңниң бу баянлири, асмандики қағиларниму күлдүрүп ташлиған болса керәк.

Хитай, дунядики, кишилик һоқуқ таҗавузчилиқ қилмишлириниң башламчиси вә чоң лагири

Хитай б д т ға әза болуп киргәндин тартип бүгүнгә қәдәр, хәлқаралиқ кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә демократик әлләрниң нәзиридә һәр вақит, әйибләнгүчи қатаридин орун елип кәлди, чүнки хитай, дунядики, кишилик һоқуқ таҗавузчилиқ қилмишлириниң башламчиси вә чоң лагири иди.

Хәлқаралиқ кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә демократик ғәрб әллириниң, хитайниң кишилик һоқуқ таҗавузчилиқ қилмишлирини әйиблинип, дуняға елан қилған доклат, қарар вә баянатлирини бу йәрдә бир – бирләп санап олтурушниң һаҗити йоқ. Бу һәқтә хәлқарада, пәқәтла уйғурларниң, кишилик һоқуқ әһвали тоғрисида, елан қилинған доклатларни йиғип кәлсәкму нәччә роман чиқиду.

Бу йәрдә мениң алаһидә диққитимни чәккән нуқта шу болдики, ли җавшиң "хәлқ гезити" дики мақалисидә, 1995 – йили хитайниң, "4 – нөвәтлик дуня аяллири қурултийи" ға саһибханлиқ қилғанлиқи вә бу йиғинда, "бейҗиң хитапнамиси" билән "бейҗиң һәркәт низами" ниң елан қилинғанлиқини, хитайниң б д т ға әза болуп киргәндин буян, хәлқара кишилик һоқуқ саһәсигә қошқан әң зор төһписи қилип көрсәткән.

Әйни чағда, хитайда чақирилған бу қурултайда елан қилинған, "бейҗиң хитапнамиси" билән, "бейҗиң һәрикәт низами" ниң асаси мәзмуни вә йетәкчи идийиси, дуня аяллириниң һәқ – һоқуқлирини қоғдаш, ана – балиларни инсанчә яшаш муһитиға игә қилиш вә ана – балиларниң тән саламәтликигә капаләтлик қилиш иди.

Хитайниң әмәлийити – ләвзидә турмаслиқ

Уйғурларниң һелиму есидә болса керәк, нөвәттә америкида сияси панаһлиқ тиләп туриватқан рабийә қадир ханим, 1995 – йили бейҗиңда чақирилған, 4 – нөвәтлик дуня аяллири қурултийиға қатнашқан рәсмий вәкилләрниң бири иди, униң бешиға нимә күлпәтләр кәлгәнлики һәммигә аян. Рабийә ханим әнә шу дуня аяллири қурултийиниң роһиға мас һалда, үрүмчидә, "миң ана ширкити" ни қуруп, азап вә қайғу ичидә яшаватқан бичарә уйғур аяллирини иқтисади җәһәттин қәд көтүрүшкә, өз – өзигә хоҗа болушқа үндигән вә риғбәтләндүргән. "Миң ана ширкити" паалийитини пүтүн шәрқий түркистан миқясида қанат яйдурған иди, йетим – йесирларниң бешини силиған, моһтаҗлиқ ичидики аялларға, ата – анисиз қалған өсмүрләргә ярдәм беришни, өзиниң күнлүк адитигә айландурған иди. 4 – Нөвәтлик дуня аяллири қурултийи чақирилип, аридин 4 йил өтмәйла, йәни 1999 – йили хитай һөкүмити, бу қурултай тәрипидин елан қилинған "бейҗиң хитапнамиси" да көрситилгән, "ана – балиларниң һәқ – һоқуқини қоғдаш" дегән принсипқа әмәл қилиш уяқта турсун, бу принсипниң роһи бойичә иш қилип, ана – балиларниң һәқ – һоқуқлири үчүн күрәш қилған рабийә ханимни йоқилаң сияси баһаниләр билән қолға елип, 8 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилип түрмигә ташлиди. Рабийә ханим мәһбуслуқ һаятидиму изчил һалда хитай сақчи даирлириниң ғәйри инсаний муамилисидин һали болалмиди, айилисидикиләр билән көрүштүрмиди, ағрип қалса давалимиди, әнә шу тәриқидә униң 6 йиллиқ һаяти қараңғу зинданларда өтти.

Хәлқараниң күчлүк бесими түпәйлидин өткән йили хитай һакимийити рабийә ханимни қоюп беришкә мәҗбур болди, әмма хитай һөкүмити, рабийә ханим америкиға чиқип кетиши биләнла, униң вәтән ичидики пәрзәнтлириниң вә уруқ – туғқанлириниң пейиға чүшти, пәрзәнтлириниму сияси интиқам елиш мәқситидә йоқилаң төһмәтләр билән түрмигә ташлиди.

юқириқи ечинишлиқ трагедийәләрни көз алдимға кәлтүргүнүмдә, "4 – нөвәтлик дуня аяллири қурултийи" ға саһибханлиқ қилғанлиқини вә бу йиғинда, "бейҗиң хитапнамиси" билән "бейҗиң һәркәт низами" ниң елан қилинғанлиқини, хитайниң б д т ға әза болуп киргәндин буян хәлқара кишилик һоқуқ саһәсигә қошқан әң зор төһписи қилип көрсәткән ли җавшиң җанаптин шу соални сориғум келиду:

Һәй ли әпәнди, қайси йүз вә қайси виҗдан билән бу сөзләрни тилға еливатисиз ?

"Дуня аяллири қурултийи" ниң бир вәкилигә, бир аниға вә униң пәрзәнтлиригә қилмиған зиянкәшлики қалмиған бир һакимийәттин, башқа дуня аяллириға вә балилириға қандақму һәйр кәлсун ?

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.