Uyghurlarning chet'ellerdiki milliy herikitining tereqqiyat tarixigha qisqiche nezer


2006.11.24

"Dunya Uyghur qurultiyi" ning 2 – nöwetlik wekiller yighinining chaqirilishi, Uyghurlarning chet'ellerde élip bériwatqan milliy herikitining yéngi bir basquchqa qedem qoyghanliqidin bisharet bermekte. Buning sewebi shuki, Uyghurlarning meniwiy anisi we meshhur kishilik hoquq qoghdighuchisi rabiye qadir xanim, qurultay re'isi erkin aliptékin ependining teshebbusi we qurultay wekillirining ortaq arzusi bilen bu qétimqi yighinda "dunya Uyghur qurultiyi" ning re'isi bolup saylinish aldida turmaqta we chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri, rabiye qadir xanimning qurultaygha bash bolushi bilen, Uyghur milliy herikitining yéngi bir janlinish bashquchigha qedem qoyidighanliqini ümit qilishmaqta.

Uyghurlarning deslepte chet'ellerde élip barghan milliy herikiti

Uyghurlarning chet'ellerde élip bériliwatqan milliy herikitining yéqinqi zaman tarixigha nezer salidighan bolsaq, gerche dunyada ghayet zor özgürüshler yüz bergen bolsimu, emma bu heriketning yoqluqtin barliqqa kélip, kichikliktin zoriyip, üzlüksiz kücheygenlikini körüwélish mumkin.

Bezi tarixiy menbelerde, Uyghurlarning nöwette chet'ellerde élip bériwatqan milliy heriketlirining asasining 30 – yillardin étibaren sélinishqa bashlan'ghanliqi qeyt qilinmaqta.

1933 – Yili qeshqerde qurulghan "sherqiy türkistan islam jumhuriyiti" meghlup bolghandin kéyin, Uyghurlarning shu dewridiki milliy musteqilliq herikitining asasliq bashlamchiliridin muhemmet imin bughra, mexmut muhidi bashchiliqidiki bir türküm Uyghurlar eyni chaghdiki intayin murekkep xelq'ara weziyet we qiyin shara'itlar astida hindistan, keshmir, se'udi erebistan, yaponiye, afghanistan we türkiyilerde Uyghurlarning chet'ellerdiki milliy herikitining deslepki teshkili asasini turghuzghan, shundaqla keshmir we yaponiyilerde tesiri xélila küchlük bolghan sherqiy türkistan teshkilatliri qurulghan idi.

Milliy heriketning ikkinchi basquchi

1949 – Yili sherqiy türkistan kommunist xitayning ishghaligha uchrighandin kéyin, Uyghurlarning milliy rehberliridin muhemmet imin bughra we eysa yüsüp aliptékin bashchiliqidiki bir türküm Uyghurlar hijret qilishqa mejbur bolghan idi, ularning türkiye we se'udi erebistan'gha kélip yerlishishi, Uyghurlarning chet'ellerdiki milliy herikitining 2 – dewrining bashlinishi boldi.

Uyghurlarning chet'ellerdiki tunji qurultiyi, 1954 – yili 9 – ayning 1 – küni se'udi erebistanning tayfa shehride chaqirilghan bolup, 5 kün dawam qilghan bu qétimqi qurultayda muhemmet imin bughra bilen eysa yüsüp aliptékin ependiler qurultay wekilliri teripidin, "bu ikki rehbirimiz, weten ichi we sirtidiki barliq sherqiy türkistanliqlarning chet'eldiki toluq hoquqluq wekili" dep élan qilin'ghan we ulargha bu heqte yazma salahiyetname teqdim qilin'ghan idi.

Bu qétimqi qurultayda élin'ghan qararlar töwendikilerdin ibaret idi:

1. Weten sirtidiki musteqilliq kürishimizni janlandurush؛ 2. Hör dunya jama'etchilikining hésdashliqini qolgha keltürüsh؛ 3. Kommunist xitayning xelqimizge séliwatqan zulumlirini hör dunya xelqlirige anglitish؛ 4. Weten ichidiki xelqimizni hür dunyadiki özgirish we tereqqiyatlardin xewerdar qilish؛

Mana shundin buyan yuqiriqi qararlar chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirining asasliq nizamigha aylan'ghan idi.

Uyghurlarning chet'ellerde elip bériwatqan milliy herikitining zoriyishi

60 – Yillarning bashlirida, Uyghurlarning milliy herikitining rehberliridin ziya semidi we abdurof mexsum bashchiliqidiki nechche 100 ming Uyghurning ottura asiya jumhuriyetlirige hijret qilishi we yene oxshash mezgillerde abduwelixan xoja bashchiliqidiki nechche 100 ligen Uyghurning afghanistan arqiliq türkiyige kélip yerlishishi bilen, Uyghurlarning chet'ellerde élip bériwatqan milliy herikiti téximu zorayghan idi.

Sabiq sowét ittipaqining yimirishishi, Uyghurlarning chet'ellerdiki milliy herikitini yéngi bir basquchqa yüzlendürüpla qalmay, belki dunyaning herqaysi elliride pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur teshkilatliri rehberlirining bir arigha kélip, öz ara dertlishish, ortaq stratégiyiler heqqide pikir almashturush istikini ashurdi.

Netijide, 1992 – yili 12 – ayning 12 – küni 14 dölettin kelgen 80 din artuq resmiy wekilning qatnishishi bilen, türkiyining istanbul shehride "sherqiy türkistan xelq'ara milliy qurultiyi" chaqirildi. Eysa yüsüp aliptékin, ziya semidi, abdurof mexsum qatarliq milliy rehberlerning himayiside chaqirilghan bu qétimqi qurultayda élin'ghan 12 maddiliq qarar, Uyghurlarning chet'ellerdiki milliy herikitining yéngi bir heriket nizami bolup qaldi.

Uyghurlarning milliy herikitining yéngi bir dewri

92 – Yilidiki istanbul qurultiyi, chet'ellerdiki Uyghur yashliri ichide yéngi bir janlinish éqimi peyda qildi. Herqaysi ellerde yashawatqan Uyghur yashliri otturisida di'alog we hemkarliq kücheydi. Netijide, 1996 – yili 10 nechche dölettin kelgen Uyghur yashliri wekilliri gérmaniyining myunxén shehirige jem bolup, Uyghur yashlirining chet'ellerdiki birdin – bir nopuzluq orgini hésablan'ghan "dunya Uyghur yashliri qurultiyi" ni qurup chiqti. Yashlar qurultiyining barliqqa kélishi, Uyghurlarning milliy herikitining yéngi bir dewrining resmiy bashlinishi idi.

1997 – Yili ghuljida yüz bergen " 5 – féwral " weqesidin kéyin shekillen'gen ichki – tashqi weziyet, chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirining siyasi, iqtisadi we ijtima'iy küchini birleshtürüp, Uyghur xelqi duch kéliwatqan paji'elerni dunya jama'etchilikige bir éghizdin anglitish zörüriyiti tughdurdi, netijide, 1998 – yili 12 – ayning 8 – küni 6 dölette pa'aliyet élip bériwatqan 8 Uyghur teshkilatining rehberliri türkiyining istanbul shehirige jem bolup, türkiyidiki" sherqiy türkistan wexpi" bilen "sherqiy türkistan hemkarliq jem'iyiti" ning riyasetchilikide "sherqiy türkistan milliy merkizi" ni qurup chiqti. Bu merkezning asasi meqsiti, qisqa waqit ichide pütün dunyadiki Uyghur teshkilatlirining ishtirakida milliy qurultay chaqirish we yéngi stratégiyilerni belgilep chiqish idi.

Netijide, "sherqiy türkistan milliy merkizi" ning teshebbusi bilen 1999 – yili 10 – ayning 12 – küni 11 dölettin kelgen Uyghur teshkilatlirining rehberliri gérmaniyining myunxén shehirige jem bolup, "sherqiy türkistan (Uyghuristan) milliy qurultiyi" ni qurup chiqti we qurultay teripidin maqullan'ghan 23 maddiliq nizamname gérmaniye hökümiti teripidin testiqlinip, qurultay qanuniy salahiyetke ige boldi.

"Dunya Uyghur yashliri qurultiyi" bilen " sherqiy türkistan (Uyghuristan) milliy qurultiyining xelq'ara miqyasida élip barghan küchlük we janliq pa'aliyetliri xitay hakimiyitini qattiq sarasimige salghan we shuning üchünmu bu ikki qurultay xitay metbu'atlirida " milliy bölgünchilerning chet'ellerdiki ikki chong lagéri" dep atalghan idi.

Bu ikki qurultayni öz ara birleshtürüp téximu küchlük we téximu nopuzluq bir xelq'ara organni wujutqa keltürüsh, heq qurultay rehberlirining, hem chet'ellerdiki Uyghurlarning ortaq arzusi idi.

Netijide, 2004 - yili 16 – aprildin 19 – aprilghiche gérmaniyining myunxén shehride chaqirilghan birleshme qurultayda, 1996 – yili gérmaniyide qurulghan "dunya Uyghur yashliri qurultiyi" bilen, 1999 – yili qurulghan " sherqiy turkistan (uyguristan) milliy qurultiyining birlishishi netijiside, weten ichi we sirtidiki barliq sherqiy türkistan xelqining xelq'aradiki birdin – bir toluq hoquqluq ali rehberlik orgini - "dunya uygur qurultiyi" qurup chiqilghan we buning bilen, xitay hökümiti teripidin, "chet'ellerdiki milliy bölgünchilerning ikki chong lagéri" dep qaralghan milliy qurultay bilen yashlar qurultiyi bir merkez we bir lagér astida birliship, dunya siyasi sehniliride pa'aliyet élip bériwatqan barliq uygur teshkilatlirining birlik we barawerlik asasida ortaq heriket élip bérishning mustehkem teshkili asasini turghuzup chiqqan idi. (Perhat muhemmidi)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.