1949 - Yili 10 - ayda yüz bergen Uyghurlargha da'ir zor siyasiy weqeler

• Obzorchimiz perhat muhemmidining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, bügün, yeni 10 - ayning 1 - küni, xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqining 58 - yilliq xatire küni.

Birqanche yildin buyan chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri " 1 - öktebir " ni, " sherqiy türkistanliqlarning matem küni" dep jakarlap, özliri turuwatqan ellerdiki xitay elchixanilirining aldigha toplinip, kommunist xitay hakimiyitige naraziliqlirini bildürüp kelmekte.

Xitay xelq jumhuriyiti qurulghan 1949 - yilidiki öktebir éyi, Uyghur xelqining teqdirige munasiwetlik zor siyasiy hadisiler jeryan qilghan nahayiti muhim tarixiy zamanlarning biri bolup, shu ay ichide kommunist xitay armiyisi sherqiy türkistanni ishghal qilghan, buning bilen, Uyghur xelqning hayatida tarixta misliy körülüp baqmighan yéngi bir tragédiye bashlan'ghan idi.

Undaqta, 49 - yili öktebir éyida sherqiy türkistanda qandaq siyasiy hadisiler yüz berdi ? xitay we chet'el metbu'atlirida, shundaqla Uyghurlarning milliy rehberliridin muhemmet'imin bughra, eysa yüsüp alp tékin, ziya semedi qatarliqlarning eslimiliride bayan qilinishiche, 49- yili öktebirde yüz bergen asasliq hadisiler töwendikilerdin ibaret:

10 - Ayning 1 - küni : xitay xeliq jumhuriyiti quruldi, sherqiy türkistandin seypidin ezizi bashchiliqidiki hey'et béyjinggha bérip dölet murasimigha qatnashti we ular maw zédung teripidin qobul qilindi.

10 - Ayning 2 - küni : xitay kommunistlirigha teslim bolghan gomindang shinjyang ölkilik hökümetning re'isi burhan shehidi we gomindangning shinjangdiki 100 ming kishilik armiyisining bash qomandani taw siyularning orunlashturushi bilen, ürümchi shehiridiki meydanda 10 ming kishining qatnishishida " jungxwa xeliq jumhuriyiti "ning qurulghanliqini tebriklesh murasimi ötküzüldi, xitay kommunistik partiyisining alaqichisi déng lichünmu bu murasimgha qatnashti.

10 - Ayning 3 - küni: xitay kommunistliri, sherqiy türkistanni ishghal qilishni tizlitish üchün, jyu chüen - ürümchi herbiy transiport qomandanliq shitabini qurup, bu shitapqa 545 aptomobil ajratti.

10 - Ayning 5 - küni : " 3 ependi" dep atalghan mexsut sabiri bayquzi, muhemmet'imin bughra we eysa ependilerning siyasiy özgirish qilishidin qattiq endishe qilghan shinjang ölkilik hökümetning re'isi burhan shehidi, xitay kommunist rehberliridin maw zédung, ju dé we péng déxu'eylerge télégramma yollap, sherqiy türkistanda weziyetning nahayiti jiddilikini eskertip, xitay azatliq armiyisining sherqiy türkistan'gha tézrek yürüsh qilishini telep qildi.

Burhanning bu jiddiy téligirammisigha asasen, shu küni xitay xelq azatliq armiyisining 2 - we 6 - korpus armiyisi ( jüni ) ning qatnishishida jyuchu'en shehiride " shinjanggha yürüsh qilish seperwerlik yighini "chaqirip, sherqiy türkistanni ishghal qilishning konkrétni pilanini tüzüp chiqti.

10 - Ayning 8 - küni : xitay kommunistlirigha teslim bolghan sherqiy türkistandiki gomindang qisimlirining bash qomandani général taw siyu ayrupilan bilen ju chüen shehirige bérip, xelq azatliq armiyisining 1 - dala urushi armiyisi bash qomandani général péng déxu'ey bilen körüshüp, qol astidiki 100 ming kishilik armiyisini qandaq tertipke sélish we qandaq bashqurush mesilisini muzakire qildi, péng déxu'ey général taw siyudin, kommunist armiye sherqiy türkistan'gha kirgen'ge qeder uyerning amanliqini qoghdap turushni we yerlik milliy küchlerning siyasiy özgirish qilishining aldini élip turushni telep qildi.

10 - Ayning 9 - küni : sherqiy türkistanni ishghal qilish wezipisi tapshurulghan birinchi guruh armiyisi ( bing tüen ) ning qomandani wang jén, qol astidiki 6 - korpus ( jün ) armiyisini sherqiy türkistan'gha aldin kiridighan qisim qilip békitti we bu qisimgha, " gherbiy shimalning weziyiti, shinjangni azat qilish kürishining alahidiki we wezipisi "dégen témida seperwerlik doklati bérip, bu qisimni sherqiy türkistan'gha qarap resmiy yürüsh qilishqa buyridi.

10 - Ayning 10 - küni : général wang jinning buyruqigha bina'en, xitay xelq azatliq armiyisi 6 - korpusi ( 6 - jüni ) ning 16 - déwiziyisi qarmighidiki eskerlerdin terkip tapqan xillan'ghan bir qisim, 17 - déwiziyining qomandani chénning yétekchilikide ayrupilan bilen ürümchige yétip kélip, ürümchide qomandanliq shitabi qurdi.

10 - Ayning 12 - küni : xitay kommunistik partiyisi merkizi komitétining buyruqigha asasen, birinchi dala urushi armiyisining qomandani général péng déxu'eyning riyasetchilikide, xitay kommunistlirining sherqiy türkistandiki wekillik orgini hésablan'ghan " xitay kommunistik partiyisi merkizi komitéti shinjyang shöbe idarisi "quruldi we général wang jén bu shöbe idarisining bash sékritarliqigha teyinlendi.

Oxshash künde général péng déxu'ey burhan shehidi we taw siyularge télégraf yollap, kommunist armiyining sherqiy türkistanning éghizi yümin'gu'endin ötüp, qomulgha qarap yürüsh qilghanliqini bildürdi.

Kommunist armiyining sherqiy türkistan'gha quruqluqtin keng - kölemde resmiy tajawuz qilip kirishi 10 - ayning 12 - küni bashlandi we bu wezipini kommunist armiyining 2 - we 6 - korpusi ( 2 - we 6 - jünliri ) öz üstige aldi. Bu qisimlar, général wang jén qomandanliqidiki 1 - guruh armiyisi ( 1 - bingtüen ) ge tewe.

Pilan buyiche, 2 - korpus armiye sherqiy türkistanning jenubini, 6 - korpus bolsa sherqiy türkistanning sherqiy we shimaliy rayonlirini ishghal qilidighan boldi.

Yene 10 - ayning 12 - küni, shinjyang ölkilik waqitliq hökümetning wekilliri, ürümchi shehirining bashliqi chüy wuning bashchiliqida jyuchu'en'ge bérip péng déxu'ey bilen körüshüp, kommunist armiyining shinjanggha resmiy yürüsh qilip kirgenlikini qarshi élish bilen birge, xitay kommunistlirigha sherqiy türkistanning siyasi, iqtisadi, herbiy weziyiti heqqide melumat berdi we bu wekiller ömiki ürümchige qaytip kélishi bilen, shinjyang ölkilik hökümet namidin " xelq azatliq armiyisining shinjanggha kirishini qarshi élish komitéti" ni qurup chiqti.

Oxshash mezgilde, xitay kompartiyisining telipige asasen, üch wilayet hökümiti tereptinmu esqet isaqof, Uyghur sayrani, chén xu'alardin terkip tapqan bir hey'etmu " xelq azatliq armiyisi "bilen uchrishish üchün ürümchige keldi.

10 - Ayning 13 - küni : wang inmaw bashlap mangghan kommunistlarning 2 - korpus ( 2 - jün ) armiyisi qumulni ishghal qildi.

10 - Ayning 15 - küni : turpanni ishghal qilghan xitay kommunist armiyisi, turpandin ikki qisimgha bölünüp, bir qismi jenobqa, bir qismi shimalgha qarap ilgirlidi.

10 - Ayning 15 - küni : seypidin ezizi, xitay kommunistik partiyisige eza bolup kirish heqqide maw zédunggha mexsus iltimas sundi, maw zédung bu iltimasqa 10 - ayning 23 - küni shexsen testiq saldi, 50 - yili 3 - ayning 2 - küni seypidin ürümchide daghdughiliq murasim bilen kompartiyige eza bolup kirdi, seypidinning qesem bérish murasimigha général wang jin biwaste riyasetchilik qildi.

Seypidin ezizi Uyghurlarning ichide xitay kommunistik partiyisige qobul qilin'ghan tunji kommunisttin ibaret.

10 - Ayning 18 - küni : kommunist armiyisi toxsundin ötüp, sherqiy türkistanning jenubigha yürüsh qildi.

10 - Ayning 19 - küni : go mindang qisimlirining shinjangdiki bash qomandani taw siyu , " heqiqetke qaytqan komandir - jengchilerge murajetname "ni élan qilip, teslim bolghan gomindang qisimlirigha qarita, " junggo xelq siyasiy meslihet kéngishining ortaq xitabnamisi "ning belgilimisi buyiche özgertish élip baridighanliqini élan qildi.

10 - Ayning 20 - küni : xitay kommunist armiyisining mashinilashqan qisimliri ürümchige yitip keldi, ölkilik hökümetning re'isi burhan shehidi sheher sirtigha chiqip bu ishghalchi qoshunni kütüwaldi we ularni shexsen özi sheher merkizige bashlap kirdi. Bu kün, ürümchining xitay kommunist armiyisi teripidin resmiy ishghal qilin'ghan kün bolup hésablinidu.

Yene shu küni jenubtiki xéjing, qarasheher we korlilarni ishghal qilghan kommunist armiyisi dawamliq qeshqerghe qarap yürüsh qildi.

10 - Ayning 29 - 30 - künliri : xitay kommunistliridin qéchip hindistan - keshmir chégrisigha ( shehidullah ) yétip kelgen muhemmet'imin bughra we eysa yüsüp aliptékin bashchiliqidiki guruppa , burhan shehidi we taw siyularning buyruqi bilen go mindang chégra qarawul qisimliri teripidin tosiwilindi, ikki ependi tutqun qilinip, yeken'ge yalap élip méngildi, emma yekendiki gomindang amanliq saqlash qisimlirining qomandani tang jingrenning yardimi bilen ikki ependi tutqundin qutulup, bala - chaqiliri we hemrahliri bilen birge keshmirge qéchip chiqip ketti. (Parhat muhemmidi)