Uyghurlar, xitayning afghanistan siyasitining qurbani

• Obzorchimiz perhat muhemmidining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Silerge melum bolghinidek, amérikida yüz bergen 11 - séntebir weqesidin buyan xitay hökümiti, Uyghurlarning afghanistandiki mewjutluqini eng zor kozur qatarida kötürüp chiqip, buni Uyghurlarning milliy herikitini dunya siyasi sehniliride " térrorchi heriket " qilip körsitishidiki asasliq siyasiy desmaye süpitide qollinip kelmekte. Bolupmu xitay hakimiyitining tashqi teshwiqatlirida, Uyghurlar goya talibanlar hakimiyet béshigha chiqqandin kéyinla andin afghanistan'gha bérip toplan'ghan qilip körsitip kelgen idi.

Uyghurlarning afghanistandiki mewjutluqi, xitayning afghanistan'gha qaratqan siyasitining mehsuli

Emeliyette bolsa Uyghurlarning afghanistandiki mewjutluqi, xitayning afghanistan'gha qaratqan siyasitining, yene shundaqla sherqiy türkistandiki diniy sahege qaratqan chong tazilash herikitining mehsuli bolup, xitay hakimiyiti talibanlar hakimiyet béshigha chiqishtin xéli burunla sherqiy türkistandiki Uyghurlarning afghanistan'gha bérip, bu yerdiki qoralliq toqunushlargha qatnishishini ichki jehette qollighan we teshwiq qilghan, eyni chaghda bu herikitini qandaqtur özlirining afghanistan xelqining tajawuzchilargha qarshi kürishini qollighanliqining namayendisi qilip körsetken idi.

Bu xil ré'alliq bügünki künde gherb metbu'atliridimu tilgha élinip, xitay hakimiyitining bu jehettiki tetür teshwiqatliri inkar qilinip kelmekte. Mesilen, " gérmaniye dolqunliri " radi'osida yéqinda élan qilin'ghan, " xitayning afghanistandiki yingi izdinishliri " dégen témidiki mulahizide, 70 - yillarning axirlirida sowit ittipaqi afghanistan'gha tajawuz qilip kirgendin kéyin, xitayning afghanistandiki musulman mujahid guruppilarni qollash siyasiti yürgüzgenliki, buning netijiside eyni chaghda minglighan Uyghurning afghanistan'gha bérip, musulman mujahidlar bilen bir septe turup sowit qizil armiyisige qarshi jihadqa qatnashqanliqi, sowit ittipaqi afghanistandin esker chikindürgendin kéyin, afghanistandiki Uyghur mujahidlarning sherqiy türkistan'gha qaytip kélip, xitaygha qarshi musteqilliq kürishi élip barghanliqi bayan qilindi.

Yuqurqi mulahizide, xitayning afghanistan mujahidlirini pütün küchi bilen qollash siyasitining, xitayning özi üchünmu yingi mesililer tughdurghanliqi eskertilip, eyni chaghdiki afghanistan urushidin kéyin, sherqiy türkistan rayonida topilang we isyanlarning arqa - arqidin bash kötürüp chiqqanliqi we bu isyanlarning xitay eskerliri teripidin rehimsizlerche basturulghanliqi tekitlendi.

Maqalide, " bu yerdiki musulmanlar, qedimiy yipek yolining ikki teripidiki rayonlarda özlirining igilik hoquqining barliqini telep qiliwatidu, 1949 - yili xitay bu rayonni ishghal qilishtin burun, bu yer sherqiy türkistan dep atilatti, 2005 - yili kishilik hoquq teshkilati béyjing hökümitining bu yerdiki musulmanlargha diniy we medeniyet jehette cheklesh siyasiti yürgüzgenlikini eyibligen bolsimu, emma béyjing hökümiti bu yerdiki Uyghurlarning el - qa'ide térror teshkilati bilen alaqisi barliqini, el - qa'ideningmu shinjangning musteqilliq herikitini qollawatqanliqini ilgiri sürüp kelmekte " dep körsitildi.

Yuqiriqi mulahizide, talibanlar hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin, xitayning talibanlar bilen Uyghurlarning hemkarliqining dawamlishishidin ensirep, taliban hakimiyiti bilen yéqinlishish siyasitini yolgha qoyghanliqi, hetta taliban bilen iqtisadi we herbiy jehette kilishimnamilar imzalighanliqi, emma taliban hakimiyiti xelq'arada yitim qalghandin kéyin, bolupmu 11 - séntebir weqesidin kéyin, xitayning taliban hakimiyiti bilen bolghan munasiwitini üzüshke mejbur bolghanliqi izahlap ötülgendin kéyin, nöwette xitay hakimiyitining afghanistan heqqide yingi izdinishler élip bériwatqanliqi, amérika we shimali atlantik ehdi teshkilati armiyisining afghanistanda esker turghuzushi bilen, xitayning afghanistan siyasitining weyran bolghanliqi, shunga hazir xitayning afghanistan'gha iqtisadi jehettin hujum qozghap, shu arqiliq afghanistandiki tesirini ashurush yolini tallighanliqi bayan qilindi.

Yuqiriqi mulahizide yene, xitayning xelq'araliq exlaq ölchemlirini bir chetke qayrip qoyup, natoghra wasitiler bilen we bashqilar esla riqabetlishelmeydighan intayin töwen baha we tennerqler bilen afghanistanning herqaysi sahelirige singip kiriwatqanliqi, hazir pütün afghanistan'gha qilin'ghan import mallarning 20 pirsentini xitayning tawarliri igiligenliki bayan qilindi.

Xitayning afghanistan mujahidlirini qollighanliqi istratégiyilik menpe'etliri üchün

Eyni chaghdiki tarixiy ré'alliqlargha qaraydighan bolsaqmu, Uyghur qoralliq küchlirining afghanistanda peyda bolushida xitayning biwaste rol oynighanliqini körüwélish tes emes.

1976 - Yili mawzédungning ölümidin kéyin, sowit ittipaqi bilen xitay otturisida 60 - yillarning bashliridin étibaren dawam qilip kelgen düshmenlik munasiwetliri sel - pel yumshashqa bashlighan idi.

79 - Yili sowit ittipaqining afghanistanni ishghal qilishi bilen, xitay bilen sowit ittipaqining munasiwetliri qaytidin yiriklishishke bashlidi. Xitaymu shundin kéyin sowit ittipaqining afghanistan ishghaligha qarshi xelq'araliq heriketning aldinqi sépide yer élip, afghanistanda sowit ittipaqi eskerlirige qarshi küresh qiliwatqan mujahidlarni siyasi, iqtisadi we herbiy jehettin pütün küchi bilen qollidi, shundaqla sherqiy türkistanda élip barghan teshwiqatlirida, dunyaning herqaysi elliridiki musulman pida'iylarning afghanistan'gha kélip, afghan xelqi bilen bir septe turup, sowit tajawuzchilirigha qarshi baturlarche urush qiliwatqanliqini bolushigha medhiyilep, Uyghur mosulmanlirinimu bu sepke qoshulushqa astirittin küshkürtti. Yene kélip xitay hakimiyiti sherqiy türkistanni afghanistan muhajidlirigha qoral - yaraq yetküzüp béridighan asasliq liniye qiliwalghan idi.

Netijide , xitay ishikni sirtqa échiwetken 80 - yillarning bashliridin étibaren hej qilishqa we islam ellirige oqushqa chiqqan Uyghurlarning xéli bir qismi afghanistan'gha mexpiy ötüp, afghan mujahidlar sépigha qoshulup sowit armiyisige qarshi urushqa qatnashti, hetta beziliri jengde shéhid boldi.

Emeliyette xitayning afghanistan mujahidlirini pütün küchi bilen qollap - quwetligenliki we hetta Uyghurlarning afghanistan'gha bérip biwaste urushqa qatnishishigha köz yumghanliqi, qandaqtur xitay hakimiyitining musulman xelqlerge hésdashliq qilghanliqidin emes, belki özlirining istratégiyilik menpe'etliri üchün idi. Chünki xitay hakimiyiti eyni chaghda özlirining gherbtiki eng muhim chiqish éghizlirining biri hésablan'ghan afghanistanning sowit ittipaqining kontrolluqigha ötüp kétishini xalimaytti.

Uyghurlarning afghanistandiki mewjutluqigha xitay hakimiyiti biwaste sewebchi

1988 - Yili sowit ittipaqi afghanistandin esker chékindürgendin kéyin, eyni chaghda afghanistan'gha bérip urushqa qatnashqan Uyghurlarning köp qismi sherqiy türkistan'gha qaytip keldi, xitay hakimiyitimu eyni chaghda ularni bilsimu bilmeske sélip, qanuniy jehettin héch bir istek - soriqini qilmighan, xuddi " gérmaniye dolqunliri " radi'osida élan qilin'ghan yuqiriqi maqalide körsitilginidek, taki 90 - yillarning bashlirigha kelgende sherqiy türkistanda yüz bergen xitaygha qarshi milliy heriketlerde eyni chaghda afghanistan'gha bérip urushqa qatnashqan bezi Uyghurlarning aktip yer élishning otturigha chiqishi bilen, andin xitay hakimiyiti ulargha qarshi omumyüzlük tazilash herikiti élip bérish zörüriyitini hés qilghan, shundaqla, " özem tapqan balagha, nege baray dawagha " dep zarlinishqa bashlighan idi.

Peqet bula emes, 60 - yilllarning axirliridimu minglighan Uyghurlar kommunist xitayning chékidin ashqan zulumidin qutulush üchün, özlirini yalghandin " afghan muhajiri " qilip körsitip, afghanistan'gha chiqip ketken idi, gerche bularning köp qismi kéyin türkiyige kélip orunlashqan bolsimu, emma hazirmu hem ularning melum qismi afghanistanning herqaysi rayonlirida yashap kelmekte.

Yene shundaqla , xitay hakimiyitining 90 - yillarning otturilirida sherqiy türkistandiki diniy sahege qaratqan rehimsizlerche qattiq basturush we tazilash herikiti sewebidin, köpligen yash diniy zatlar hayatlirini qutquzup qélish üchün, sherqiy türkistan'gha qoshna bolghan pakistan we afghanistan qatarliq ellerge qéchip chiqishqa mejbur bolghan idi.

Démek bu ré'alliqlar, Uyghurlarning afghanistandiki mewjutluqigha xitay hakimiyitining biwaste sewebchi bolghanliqini nahayiti roshen ispatlap turmaqta. (Perhat muhemmidi)