Uyghurlarning milliy mewjutluqigha xewp yetküzüwatqan eng chong amil


2007.10.29

Chet'ellerdiki bezi Uyghur siyasiy pa'aliyetchiler, xitay hakimiyiti teripidin Uyghurlarning milliy ma'aripini xitaylashturush meqsidide jiddiy yolgha qoyuluwatqan atalmish "qosh tilliq oqutush " siyasitini, Uyghurlarning milliy mewjutluqigha xewp yetküzüwatqan eng chong amil dep qarimaqta. Chünki bir milletning til we yéziqi, shu milletning milliy mewjutluqining we milliy medeniyitining tüp asasi, özining ana til - yéziqini yoqatqan bir milletning, özining milliy alahidiliklirini saqlap qalalishi mumkin emes, aqiwette bu, shu milletning assimilatsiye bolup yoqap kétishini keltürüp chiqiridu.

Insaniyet tarixigha baqqinimizdimu, urush we qirghinchiliqlar sewebidin pütünley yoqap ketken birmu millet yoq, emma bashqa milletlerning assimilatsiyisige uchrap yoqap ketken milletlerning sani az emes.

Xitay hakimiyitining "qosh tilliq oqutush " siyasiti, Uyghur ewladlirining öz ana tilini we yéziqini untuldurup, ularni pütünley xitayche til - yéziq, xitayche ang we xitayche medeniyet bilen terbiyilesh asasigha tayan'ghini üchün, bu hal tebi'iy halda Uyghurlar ichide qattiq endishe peyda qilmaqta.

Chünki yash - ösmürler bolsa bir milletning kelgüsi warischiliridin ibaret, eger bu warischilar özlirining milliy alahidiliklirini we milliy qimmetlirini yoqatqan teqdirde, shu milletning kelgüsi mewjutluqidin söz échish esla mumkin emes. Xitay hakimiyitining qisqighine 3 yil ichide Uyghur ma'aripini xitaylashturush jehette basqan ghayet zor qedemliri, köpligen Uyghurlarning kallisida, " mushundaq kétiwerse, yene 15 - 20 yildin kéyin millitimiz néme bolup kéter ? " dégen so'alni peyda qilmaqta.

Xitay hökümiti " qosh tilliq oqutush " siniplirida oquydighanlarning sanini 258 minggha yetküzüshni pilanlimaqta

" Aptonom rayonluq ma'arip nazariti " teripidin buyil 3 - ayning 7 - küni "tyanshan xewer tori " da élan qilin'ghan bir doklatta körsitilishiche, xitay hökümitining sherqiy türkistandiki milliy mekteplerge qarita atalmish " qosh tilliq oqutush " ni resmiy yosunda omumyüzlük yolgha qoyghan waqti 2004 - yili bolup, shu yili, aptonom rayonluq xelq hökümiti teripidin, " qosh tilliq oqutush xizmitini omumyüzlük qanat yaydurush heqqide qarar " ni élan qilghan idi. Bu qararda, awal milliy ottura - bashlan'ghuch mekteplerde " qosh tilliq oqutush " ni yolgha qoyush otturigha qoyulghan idi.

2005 - Yiligha kelgende yene aptonom rayonluq xelq hökümiti teripidin, " azsanliq millet ösmürlirige qarita mektepke kirishtin burun xitayche ögitish heqqide pikir " dégen nerse élan qilinip, yeslilerdiki milliy ösmürlerge qaritamu xitayche ögitishni qanat yaydurushqa bashlidi.

2004 - Yilining axiri, sherqiy türkistan buyiche 52 milliy ottura - bashlan'ghuch mektepte sinaq teriqiside 946 " qosh tilliq oqutush sinipi " tesis qilinip, bu siniplarda oquydighan milliy oqughuchilarning sani 35 ming 948 neperge yetküzüldi, 2005 - yili bolsa bu xil siniplarning sani biraqla 4505 ke, uningda oquydighan milliy oqughuchilarning sani bolsa 145 ming 138 neperge yetküzüldi.

Bu jeryanda xitay hökümiti milliy mekteplerdiki xitay oqutquchilarning sanini roshen halda ashurush bilen birge, milliy mekteplerdiki 10 mingdin artuq Uyghur oqutquchini mejburiy halda xitayche öginish kurslirigha yollidi. Xitay hökümiti yene 2010 - yiligha qeder atalmish " qosh tilliq oqutush " siniplirida oquydighan oqughuchilarning sanini 258 minggha yetküzüshni pilanlimaqta.

Bu jeryanda yene 891 milliy ottura - bashlan'ghuch mektep xitay mekteplirige qoshuwétilgen.

Xitay yézilardiki yerlik yesli balilirigha xitayche ögitip bolushni emelge ashurushni pilanlimaqta

Buninggha mas halda xitay hökümiti yene sherqiy türkistandiki xitay ottura - bashlan'ghuch mektepliride oquwatqan " min kawxen " lerning, yeni milliy oqughuchilarning nisbitinimu alahide ashurghan bolup, hazir xitay mektepliride oquwatqan " min kawxen " lerning sani, omumiy oqughuchilarning 20 pirsentidin köprekini teshkil qilidu, xéli köpligen xitay mektepliri bu nisbetni 50 pirsenttin köprekke yetküzgen.

Xitay hakimiyiti Uyghur ma'aripini xitaylashturush siyasitini ongushluq we tiz sür'ette élip bérishqa kapaletlik qilish üchün, kelgüsi 5 yil ichide, sherqiy türkistanning Uyghurlar bir qeder zich olturaqlashqan aqsu, qeshqer, atush we xoten rayonliridiki 56 nahiyide 430 milyon yu'en meblegh sélip, 1009 milliy bashlan'ghuch mektepte "qosh tilliq telim - terbiye kursi " échip, bashlan'ghuch mektepke qobul qilinidighan milliy ösmürlerge qarita mektepke kirishtin burun mexsus xitayche ders bérishni qarar qilghan idi, shundin buyan Uyghur ösmürliri üchün tesis qilin'ghan xitayche yesliler xuddi wabadek nahayiti tiz sür'ette pütün sherqiy türkistanning yéza - qishlaqlirighiche yéyilmaqta.

Xitayning statistikilirida körsitilishiche, nöwette sherqiy türkistanda 3 - 6 yash ariliqidiki ösmürlerning sani 1 milyon 200 ming neper bolup, buning 720 ming nepiri azsanliq millet baliliri iken, xitay hökümiti 2006 - yilidin 2010 - yiligha qeder, aqsu, atush, qeshqer, xoten, ili, chöchek, altay qatarliq jaylarda yézilardiki yerlik yesli balilirigha qarita mektepke kirishtin burun xitayche ögitip bolushni emelge ashurushni pilanlighan. Undin bashqa yene , xitay hökümiti 2000 - yilidin étibaren xitayning herqaysi ölkiliridiki ottura mekteplerde atalmish "shinjang toluq ottura sinipi " ni tesis qilip, sherqiy türkistanning jenobiy rayonlirini asas qilghan halda bir türküm Uyghur yashlirini bu " shinjang toluq ottura sinipliri " gha ewetip terbiyileshke bashlighan idi.

"Shinjang iqtisat géziti " ning xewer qilishiche, 2000 - yilidin bashlap hazirgha qeder sherqiy türkistandin 15 minggha yéqin yerlik oqughuchi xitayning ichki ölkiliride tesis qilin'ghan atalmish "shinjang toluq ottura sinipliri " gha ewetilgen. Xitay hökümiti 2010 - yiligha qeder bu "shinjang toluq ottura sinipliri " gha ewetidighan oqughuchilarning yilliq sanini 20 minggha yetküzüshni pilanlighan.

Xitay hökümiti xitay mektepliride oquwatqan Uyghur oqughuchilarning sanini 150 minggha yetküzüshni pilanlimaqta

Shuning bilen birge yene xitay hökümiti, sherqiy türkistandiki xitaylar zich olturaqlashqan ürümchi, shixenze, qaramay؛ sanji, küytung qatarliq sheherlerdiki xitay ottura mektepliridimu Uyghurlar üchün mexsus " toluqsiz ottura sinipliri " tesis qilip, sherqiy türkistanning jenobiy rayonliridiki milliy mekteplerdin Uyghur oqughuchilarni yötkep kélip, bu siniplarda mejburiy oqutushqa bashlighan idi.

Xitay metbu'atlirining xewer qilishiche, nöwette yuqurqi sheherlerdiki xitay mektepliride tesis qilin'ghan atalmish " toluqsiz ottura sinipliri " da oquwatqan Uyghur oqughuchilarning sani 9000 gha yetken bolup, xitay hökümiti 2008 - yiligha qeder ularning omumiy sanini 150 minggha yetküzüshni pilanlighan.

Hazir " qosh tilliq oqutush " siyasitini ijra qilish bolsa, sherqiy türkistandiki her derijilik partiye - hökümet organlirining eng muhim wezipisi qilin'ghan.

Ötkende xitayning dölet re'isi xu jintaw sherqiy türkistanni ziyaret qilghanda, jenuptiki bezi " qosh tilliq yesli " we " qosh tilliq mektep " lerni alahide ziyaret qilip, Uyghur déhqan ösmürlirining xitayche sözlishini we xitayche naxsha éytishini anglap gülqeqeliri échilip ketken we xitayning pütün ölkilirini sherqiy türkistandiki " qosh tilliq oqutush " qa yardem bérishke chaqirghan idi, shundin buyan herqaysi ölke we sheherlik hökümetler sherqiy türkistanning jenobiy rayonlirida öz aldigha " qosh tilliq yesli " we " qosh tilliq mektep " lerni berpa qilip, xitay merkizi hökümitining xitaylashturush siyasitige aktip masliship kelmekte.

Mana bular, xitay hökümitining qisqighine waqit ichide Uyghurlarning milliy ma'aripini xitaylashturush yolida basqan qedemliri, yuqurqi kishini chöchütidighan qorqunchluq reqemler, Uyghurlarning milliy mewjutluqining qandaq bir tehditke duch kéliwatqanliqini ochuqche körsitip turmaqta. (Perhat muhemmidi)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.